دف، سازی که با فرهنگ کردی گره خورده است

موسیقی

دف، سازی که با فرهنگ کردی گره خورده است

دف یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است که در سراسر خاورمیانه، انواع مشابهی از آن کاربرد دارد. دف به عنوان یکی از سازهای مناطق کردنشین، به تدریج در سراسر ایران گسترش یافته و به خاطر صدای طرب‌آفرین خود، در مجالس سرور مورد استفاده قرار می‌گیرد. در طول چند قرن، دف به دلیل حضور تنبک در موسیقی ایرانی به حاشیه رفت و تنها در منطقه کردستان و در میان دراویش برای اجرای مراسم عرفانی به کار می‌رفت، با این حال امروزه دف به یکی از سازهای مورد توجه در ایران تبدیل شده و به صورت گسترده در هنرستان‌های موسیقی به هنرجویان آموزش داده می‌شود. امروزه دف در انواع موسیقی دستگاهی، مقامی، فولکلوریک و تلفیقی ایران به کار می‌رود.

اجزای دف

این ساز حلقه‌ای دایره‌ای‌شکل از جنس چوب دارد که پوست نازکی روی آن کشیده شده است. دف با ضربات انگشت نواخته می‌شود و از خانواده سازی به نام «دایره» است. تفاوت این دو در بم‌تر بودن صدا و کوچک‌تر بودن اندازه دایره است. آن چه در کیفیت صدا و ماندگاری دف موثر است، کیفیت قاب چوبی و پوستی است که روی آن کشیده شده است.

گاهی در بدنه دف، از زنجیر‌ه‌هایی استفاده می‌شود. این کار تنوع صدایی دف را افزایش می‌دهد. این نوع دف را اصطلاحا «دف زنگی» می‌نامند.

تاریخچه دف

برخی منابع قدمت دف را به پیش از اسلام می‌رسانند. بر این اساس دف یکی از ابزارهای موسیقی محافل کردی بوده است. امروز هم در میان تمام ابزارهای موسیقی محلی و ملی، دف محبوب‌ترین ساز کردی به شمار می‌رود.

پس از ورود اسلام، استفاده از این ابزار به خانقاه‌ها و تکایای کردستان محدود شد و نزدیک به 13 قرن، به عزلت رفت. در طول این مدت طریقه نواختن دف در بین دراویش آموزش داده می‌شد و مردم از آن بهره‌ای نداشتند.

نواختن دف در مجلس دراویش، با ذکر و سماء همراه بود و شوری عجیب به محافل آنان می‌بخشید. دراویش دف را در هر مقامی که نواخته می‌شد، با ذکری خاص همراهی می‌کردند. بدین ترتیب نواختن دف مقام‌های مختلفی به خود گرفت.

شکل دف در گذر تاریخ

در گذشته چنبره دف که «خمک» یا «خمبک» نامیده می‌شود (نواختن دف به وسیله دست یا اصطلاحا بشکن زدن هم با همین اصطلاع مورد اشاره قرار می‌گیرد) و نسبت به قاب آن کوچک‌تر است، از جنس روی و برنج ساخته می‌شد. در برهه‌ای دف‌هایی ساخته شد که بر چنبره آن زنگ‌هایی قرار داشت که «جلاجل» نامیده می‌شد. بدین ترتیب در دوره پس از اسلام نوازندگان دف را «جلاجل‌زن» هم می‌نامیدند.

نواختن دف

شیوه در دست گرفتن دف به قدری مهم است که ممکن است نواختن این ساز را جذاب یا خسته‌کننده کند. در صورتی که دف به درستی در دست قرار نگیرد، امکان نواختن درست آو وجود نخواهد داشت. بنابرای باید اصول آن را رعایت کرد:

نحوه صحیح قرار گرفتن دست‌ها برای نواختن بهتر دف

• ابتدا شست باید از راستایی که با افق زاویه قائم می‌سازد، کمی انحراف پیدا کند و سنگینی دف روی هر دو دست تقسیم شود، طوری که کمترین مقدار ممکن از سنگینی دف روی دست چپ حس شود.

• کف دست راست باید تقریبا مقابل قلب قرار گیرد و کمی به داخل کشیده شود تا دف، با بدن موازی نباشد.

شیوه ساختن دف

حلقه دف پنج تا هفت سانتی‌متر عرض و 25 تا 40 سانتی‌متر قطر دارد. روی این حلقه پوست کشیده و داخل آن چهار حلقه فلزی قرار می‌گیرد. حلقه‌ها با فواصل مساوی نصب می‌شوند و هدف از نصب آن، تکمیل صدای اصلی دف با ایجاد صدایی زنگ‌دار است. در قسمتی از حلقه هم یک سوراخ ایجاد می‌شود تا نوازنده بتواند انگشت خود را در آن قرار دهد.

تبحر نوازنده در تکان‌هایی که همراه با زدن انگشت‌های خود روی دف به آن می‌دهد، نمایان می‌شود. این کار سبب می‌‌شود صدای ساز از یکنواختی کوبشی خارج شود و تنوعی در آن به وجود آید.

پوستی که در ساخت دف کاربرد دارد، می‌تواند طبیعی یا مصنوعی باشد. پوست مصنوعی کوک ثابت‌تری نسبت به پوست طبیعی دارد، زیرا ضخامت آن یکنواخت‌تر است و رطوبت به خود جذب نمی‌کند. البته صدایی که از پوست طبیعی به گوش می‌رسد، بسیار طبیعی‌تر است، زیرا پوست طبیعی حالتی کشسان دارد و به مرور، تاب بر نمی‌دارد. پوست بز، گوسفند، آهو و میش، در ساخت دف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نوازندگان چیره‌دست دف

در سراسر استان کردستان و دیگر مناطق کردنشین، نوازندگان چیره‌دست فراوانی، دف می‌نوازند، ولی در بین همه، بیژن کامکار و مسعود حبیبی به عنوان نوازندگان سرشناس این ساز زبانزد هستند.