ردیف‌های موسیقی ایرانی، میراث جهانی موسیقی ایران برای جهان

موسیقی

ردیف‌های موسیقی ایرانی، میراث جهانی موسیقی ایران برای جهان

مفهوم «ردیف» در موسیقی سنتی ایرانی، عبارت است از مجموعه‌ای از ملودی‌های سنتی که در روایت‌های مختلف سازی و آوازی، با نظمی خاص در قالب دستگاه‌های مختلف موسیقایی تقسیم‌بندی می‌شود. به بیان دیگر ردیف‌های موسیقی ایرانی روشی برای تقسیم «گوشه‌»ها به شمار می‌آید. هر گوشه جزئی از یک یا چند دستگاه و آواز است که معمولا شکلی ثابت دارد. از طریق ردیف‌ها، گوشه‌ها با نظم و ترتیبی معین در کنار هم قرار می‌گیرند. این ساماندهی علاوه بر نظم دادن اجرا، آموزش را نیز آسان‌تر می‌کند. در زمان اجرا، گوشه‌ها می‌توانند مبنای بداهه‌نوازی و خلق آهنگ‌های جدید باشند.

تاریخچه و اهمیت ردیف‌های موسیقی ایرانی

به نظر می‌رسد نخستین ردیف توسط مرحوم علی‌اکبرخان فراهانی در دوره قاجار (قرن نوزدهم) تدوین شده باشد. وی نوازنده‌ای چیره‌دست بود و دسته‌بندی مورد نظر خود را به دو فرزندش، میرزا عبدالله و حسینقلی منتقل کرد. در حال حاضر به صورت صوتی یا مکتوب، اثری از ردیف‌های علی‌اکبرخان در دست نیست، ولی این ردیف‌ها بعدا به صورت شفاهی به نسل‌های بعد منتقل و مبنایی برای خلق ردیف‌های دیگر شده‌اند. بعدها بر اساس آموزه‌های علی‌اکبرخان، نخستین ردیف مکتوب توسط علینقی‌خان وزیری در دهه 1910 میلادی (1290 خورشیدی) تهیه شد.

اهمیت ردیف در موسیقی ایران به این دلیل است که این عنصر، هویت موسیقی ایرانی را تشکیل می‌دهد. دقت در موسیقی‌های سرزمین‌های مختلف جهان نشان می‌دهد جز در میان چند کشور که صاحب تمدنی دیرینه و بزرگ بوده‌اند، هویت مستقل موسیقایی در جهان وجود ندارد. از این رو حفظ ردیف‌های موسیقی ایرانی عاملی برای معرفی هویت این موسیقی است و می‌تواند تمدنی را که این شاکله عظیم از آن برخاسته است، بهتر بشناساند.

ردیف‌های موسیقی ایرانی و عنصر خلاقیت هنری

گوشه‌های موسیقی سنتی ایرانی بسیار متنوع هستند. از میان آن‌ها، گوشه‌های شاخص اوج که در دستگاه‌ها و آوازهای مختلف به کار می‌روند عبارتند از: مخالف سه‌گاه، مخالف چهارگاه، شهناز، بیداد، شکسته، حجاز و عراق. گوشه‌های آوازی یک بخش شعری و یک بخش تحریری دارند. در بخش شعری، کلمات به صورت کامل ادا و مصراع‌هایی از یک شعر یا کلام موزون خوانده می‌شوند، ولی در بخش تحریری، خواننده با زیر و بم کردن صدای خود، نغمه‌ها را منتقل می‌کند. این گوشه‌ها با ساز هم به اجرا در می‌آیند، ولی از آن جا که ساز به خاطر بهره‌گیری از مضراب امکانات وسیع‌تری برای اجرای نغمات دارد، حیطه گسترده‌تری را در بر می‌گیرد.

بر طبق اجماع منابع معاصر، در موسیقی ایرانی هفت دستگاه وجود دارد: همایون، ماهور، شور، سه‌گاه‌، چهارگاه، راست‌پنج‌گاه و نوا. از این میان شور به عنوان دستگاه پایه‌ای و مادر موسیقی ایرانی به شمار می‌رود که امکان ورود از آن به دیگر دستگاه‌ها یا ورود از دیگر دستگاه‌ها به آن در قالب اجرا در گوشه‌های مختلف، وجود دارد.

آن چه درباره «ردیف» اهمیت دارد، وجود عنصر خلاقیت در آن است. در واقع ردیف فقط مجموعه‌ای از گوشه‌ها نیست، بلکه طریقه خاص مرتب شدن گوشه‌ها نیز در ردیف مستتر است. هرگاه نغمه‌ها و آهنگ‌ها به ترتیبی که با منطق هنری و ذوق زیبایی‌شناسانه فرهنگ ایرانی متناسب باشند در پی هم قرار گیرند و در این چیدمان گردش نغمات و هماهنگی فواصل موسیقایی لحاظ شود، ردیف خلق می‌شود. در گذشته هر کس در موسیقی ایرانی به مرحله استادی می‌رسید و به موسیقی دستگاهی ایرانی احاطه کامل می‌یافت، ردیف مورد نظر خود را معرفی می‌کرد. این ردیف حاصل سلیقه و احساس آن فرد بود، ولی در مجموع طوری شکل می‌گرفت که با فرهنگ پ و سلیقه مخاطب ایرانی متناسب باشد. در حال حاضر ردیف‌های زیادی در موسیقی ایرانی ضبط و ثبت شده است، از جمله ردیف‌های میرزا عبدالله، آقا حسینقلی، علینقی‌خان وزیری، ابوالحسن صبا و عبدالله‌خان دوامی.

بداهه‌نوازی آن چنان که از نامش بر می‌آید، نواختن ابزار موسیقی یا اجرای آواز بر اساس ذوق و حال خواننده یا نوازنده است. بداهه‌نوازی یکی از مهم‌ترین، متنوع‌ترین و جذاب‌ترین بخش‌های موسیقی ایرانی است، ولی این اجرا، به هیچ وجه خارج از قاعده نیست. بداهه‌نوازی نیازمند دانشی وسیع بر دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی است. در بداهه‌نوازی، هنرمند می‌تواند احساس خود را در چارچوب‌های ردیفی، به منصه ظهور برساند. در واقع موسیقی ایرانی با امکانات خود، به قدری دست هنرمند را باز گذاشته که وی می‌تواند قطعه‌ای را در یک اجرا، به یک نحو خاص عرضه کند و در اجرایی دیگر، همان قطعه را متناسب با حال و هوای مجلس به گونه‌ای دیگر به اجرا درآورد.

ثبت جهانی ردیف‌های موسیقی ایرانی

پرونده‌ای که برای ثبت ردیف‌های موسیقی ایرانی در یونسکو تهیه شد، بسیار مبسوط بود و ابعاد مختلف گوشه‌ها، دستگاه‌ها و ردیف‌ها را در بر می‌گرفت. این پرونده در اکتبر 2009 میلادی (مهر 1388 میلادی) در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید.