نگاهی به مفاهیم و محتوای موسیقی عاشیقی آذربایجان

موسیقی

نگاهی به مفاهیم و محتوای موسیقی عاشیقی آذربایجان

ایران به خاطر وسعت فراوان و تنوع قومی و فرهنگی، از مجموعه‌ای غنی از موسیقی‌های محلی برخوردار است. در این بین، موسیقی سنتی آذربایجان، یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین مکاتب موسیقی مقامی ایران به شمار می‌رود. این سبک خاص که «موسیقی عاشیقی» نامیده می‌شود، موسیقی کلاسیک مردم آذربایجان است و با تفاوت‌هایی جزئی در سبک و شیوه اجرا، در مناطق مختلف آذری‌زبان ایران به اجرا در می‌آید که موسیقی سنتی عاشیقی آذربایجان شرقی، یکی از گونه‌های آن است. این موسیقی به عنوان میراث فرهنگی ناملموس آذربایجان شرقی به ثبت رسیده است.

ویژگی‌های موسیقی عاشیقی آذربایجان

این موسیقی یک رپرتوار، متشکل از مقام‌ها و لحن‌هایی است که در قدیمی‌ترین شکل خود «قوپوز» و «آواز» نامیده می‌شوند. از آن جا که خوانندگان و اجراکنندگان این نوع موسیقی را در زبان آذری «عاشیق» (به معنای عاشق و شیدا) می‌نامند، این موسیقی به عاشیقی مشهور است. بداهه‌خوانی یکی از اصلی‌ترین پایه‌های اجرای موسیقی عاشیقی به شمار می‌رود.

متن‌ها و اشعاری که در موسیقی عاشیقی خوانده می‌شود، بیانگر داستان‌های تغزلی، حماسی، دینی و عاشقانه است. در واقع، اجرای موسیقی عاشیقی بر مبنای بیان یک داستان شکل می‌گیرد. این ویژگی در خنیاگری‌های اقوام ایرانی ریشه‌دار است و می‌توان نمونه‌هایی از داستان‌گویی را در انواع مختلف موسیقی مقامی ایران یافت.

شخصیت‌های داستان‌های موسیقی عاشیقی، ویژگی‌های اخلاقی بسیار برجسته دارند. این ویژگی‌ها معمولا با توان بدنی در هم آمیخته و به عنصری فرهنگی تبدیل شده که در فرهنگی ایرانی به عنوان «پهلوانی» معروف است. پاکدامنی، پاکدستی، انسان‌دوستی، رفتار منصفانه با مردم، راستگویی و خیرخواهی، ویژگی شخصیت‌های داستان‌های موسیقی عاشیقی است.

اجراهای امروزی عاشیق‌ها معمولا به صورت گروهی صورت می‌گیرد و در آن، یک یا دو بالانچی (نوازنده بالابان) و قاوالچی (دایره‌زن)، خواننده را همراهی می‌کنند.

شخصیت‌های مشهور عاشیقی

«کوراغلو» یکی از مشهورترین شخصیت‌های روایت‌های عاشیقی است. با وجود آن که برخی کارشناسان، کوراغلو را یک فرد واقعی می‌دانند، این شخصیت رنگ و بویی از اسطوره با خود دارد و می‌توان رگه‌هایی از سرگذشت او را در اساطیر ترک‌زبانان سرزمین‌های آسیای مرکزی نیز جستجو کرد. به اعتقاد این افراد، کوراغلو در قرن هفدهم میلادی، در سرزمین‌هایی که زیر حکومت عثمانی بود می‌زیست. داستان کوراغلو در قرن نوزدهم در قالب یک کتاب منتشر شد. در این کتاب، کواراغلو شخصیتی است که گاه از سلطان طرفداری می‌کند و گاه در حمایت از فرودستان، علیه او دست به آشوب می‌زند، ولی در نهایت همچون یک «عاشیق» به خنیاگری مشغول می‌شود و از شهری به شهر دیگر سفر می‌کند. بی‌سبب نیست که چنین شخصیتی با این خصائل، الگوی عاشیق‌ها شده و در طول تاریخ اشعار بسیاری در وصف و ستایش او به وجود آمده است.

در ترانه‌های عاشیقی، داستان‌های عاشقانه فراوانی نیز اجرا می‌شود که مشهورترین آن «آصلی و کرم» است، دو دلباخته که بیانگر الگویی از داستان‌های تغزلی ایرانی هستند.

در بین عاشیق‌ها مبارزه‌ای کلامی به نام «دئیشمه» بسیار مرسوم است. دئیشمه همان چیزی است که در سنت شعری به «مناظره» مشهور است و در آن، دو طرف سعی می‌کنند یکدیگر را در بحث و پرسش و پاسخ، شکست دهند. این شکل موسیقی عاشیقی، معمولا به صورت بداهه اجرا می‌شود؛ یک عاشیق سوالاتی را مطرح می‌کند و عاشیق دیگر باید به او در همان لحظه با شعر پاسخ دهد. این رزم ادبی تا زمان شکست یکی از دو عاشیق ادامه می‌یابد. این مبارزات عاشیقی نقشی شایسته در تکوین ادبیات شفاهی عاشیقی ایفا می‌کند و یکی از راه‌های مهم توسعه این سبک موسیقی در آذربایجان بوده است.

عاشیق‌ها، حافظان فرهنگ آذری

عاشیق‌ها هنرمندانی خودساخته‌اند که از دل مردم ظهور پیدا می‌کنند و با نمایاندن هنرشان، مقبولیت به دست می‌آورند. عاشیق باید هم به شعر تسلط داشته باشد، هم آهنگسازی بداند و هم در خوانندگی و نوازندگی چیره‌دست شود. عاشیق هم هنرپیشه است، هم داستان‌گو و داستان‌پرداز. در کنار همه فنونی که عاشیق‌ها می‌آموزند، خلاقیت هم باید وجود داشته باشد تا تعالی رخ دهد.

عاشیق‌ها تنها مهمانان مجالس بزم مردم آذربایجان نبوده‌اند، بلکه با تلاش‌های خود، حکمت‌های قومی و دیدگاه‌های عرفانی و مذهبی را نیز اشاعه داده‌اند. از این روست که سیره و داستان‌های انبیا در کنار روایت‌هایی از قهرمانان، بزرگ‌مردان و الگوهای اجتماعی نیز در ترانه‌های آنان حضوری پررنگ دارد. این حضور به قدری جالب توجه است که موسیقی عاشیقی را می‌توان انعکاسی از فرهنگ و تاریخ سرزمین‌های آذری‌زبان دانست.