بیشاپور، شاهکار شهرسازی ساسانیان در قرن سوم میلادی

بیشاپور را باید یکی از کهن ترین شهرهای ایران دانست که پیشینه آن در یک سنگ‌نبشته، موجود است. در ساخت این شهر، پیشرفته‌ترین دانش مهندسی باستان به کار رفته و برخی سازه‌ها و سامانه‌های شهری آن، جزء عجایب به شمار می‌رود. این شهر تا چند قرن پس از ورود اسلام به ایران آباد بود، ولی پس از آن رو به ویرانی نهاد و امروز تنها خرابه‌هایی از آن وجود دارد. بقایای این شهر در 23 کیلومتری شمال غرب شهر کازرون، در تنگه‌ای به نام «تنگ چوگان» واقع است.

ریشه نام بیشاپور

این شهر را شاپور اول بنا نهاده، از این رو احتمالا نام شهر از نام وی اقتباس شده است. زبان‌شناسان احتمال می‌دهند بیشاپور از واژه «به‌شاپور»، به معنی شاپور خوب و نیک‌سیرت تولید شده باشد. در برخی منابع نیز این نام را به «سرای شاپور» یا «جایی که شاپور آن را آباد کرده است» معنا کرده‌اند.

تاریخچه بیشاپور

تاریخ ساخت بیشاپور و سازنده آن به طور دقیق، بر اساس سنگ‌نبشته‌ای که در بقایای شهر وجود دارد، مشخص است: این شهر در سال 266 میلادی به دستور شاپور اول (سلطنت از 240 تا 270 میلادی) تاسیس شده است. البته در این منطقه نشانه‌هایی از سکونت انسان‌ها پیش از دوره ساسانیان نیز موجود است. برخی کاوش‌ها نشان می‌دهد احتمالا عیلامیان و هخامنشیان نیز در این منطقه سکونت داشته‌اند.

این شهر از همان ابتدا اهمیت بسیار داشته و مرکز ایالت مهم اردشیرخوره بوده است. شاپور پس از شکست دادن والرین، امپراتور روم، دستور ساخت این شهر را صادر کرده است. محلی که برای ساخت شهر انتخاب شد، جایی خوش‌ آب و هوا در میانه مسیر تخت جمشید و تیسفون بود. معماری از اهالی سوریه قدیم به نام «آساپای» برای ساخت شهر برگزیده شد. برای ساخت محل دقیق شهر، بررسی‌هایی روی عوارض جغرافیایی و طبیعی صورت گرفت. هدف از این بررسی‌ها ایجاد موانع طبیعی در برابر هجوم دشمنان بود. علاوه بر این چشم‌اندازهای طبیعی منطقه نیز در ارزیابی‌ها مورد توجه قرار گرفت.

بیشاپور از قرن ششم میلادی به خاطر ضعیف شدن حکومت ساسانیان رو به افول نهاد و سرانجام با ورود اسلام و انقراض این سلسله، توجه به آن بسیار کم شد. با این حال تا چند قرن بعد نیز به حیات خود ادامه داد ولی سرانجام خالی از سکنه شد.

معماری بیشاپور

در طراحی اولیه بیشاپور، مرزبندی‌های طبیعی مورد توجه قرار گرفت. دره چوگان، صخره‌های اطراف و رود شاپور، مرزهای طبیعی این شهر به شمار می‌رود. ساختار کلی شهر، مستطیلی‌شکل است و در آن چهار دروازه و دو خیابان اصلی (یکی شمالی جنوبی و دیگری شرقی غربی) وجود دارد که دو دروازه روبروی هم را متصل می‌کنند.

ارگ سلطنتی و خانه‌های مسکونی، دو بخش اصلی شهر بود. در بخش سلطنتی، معبد آناهیتا، تالار تشریفات شاپور، ایوان موزائیک و کاخ والرین قرار داشت. در بخش مسکونی نیز خانه‌های مردم، گرمابه، کاروانسرا و بازار احداث شده بود. مجموعه ارگ حکومتی، در ارتفاعات کوه شاپور واقع است و به تمام شهر اشراف دارد. این قسمت با یک حصار سنگی از بقیه شهر جدا شده بود.

معبد آناهیتا بیشاپور

معبد آناهیتا (الهه آب) یکی از مهم‌ترین بناهای مذهبی شهر به شمار می‌رود. این بنا از نظر معماری بی‌نظیر است و در آن سیستم پیشرفته‌ای برای کنترل و تقسیم آب به کار رفته است.

معبد آناهیتا را با خاک‌برداری محوطه‌ای به ابعاد 23 در 27 متر و به عمق هفت متر ایجاد کرده‌اند. این معبد در محلی احداث شده که با رودخانه شاپور، 250 متر فاصله داشته باشد تا جاری شدن آب آن به این سو، به راحتی صورت گیرد. پیش از احداث معبد، قناتی به سوی محل احداث آن جریان داشته است که هنوز هم بقایای آن دیده می‌شود.

در صحن داخلی بنا سکویی به وجود آمده تا نیایشگران روی آن بایستند. این سکو از قطعات سنگ‌های حجاری‌شده در قالبی به اندازه 140 در 47 سانتی‌متر درست شده است. در میانه ورودی‌های معبد، مجرایی برای جریان یافتن آب به درون ساختمان تعبیه شده است. احتمالا آب را در اعیاد و مراسم خاص مذهبی به داخل معبد هدایت می‌کردند.

ورود و خروج آب به معبد با ترتیبی خاص انجام می‌شد تا آب در گردش، کاملا پاکیزه بماند. بدین ترتیب همان اندازه آبی که وارد معبد می‌شد، به صورتی نامحسوس از خروجی آب به بیرون می‌رفت.

تالار تشریفات بیشاپور

یک تالار بزرگ گنبد‌دار در جنوب شرقی معبد آناهیتا وجود دارد که مساحت آن به 781 متر مربع می‌رسد. این تالار چهار ایوان متقارن دارد و ارتفاع گنبدش به 25 متر می‌رسد. 64 طاقچه در این تالار مربعی‌شکل به وجود آمده است.

ایوان موزائیک

این ایوان 25.11 متر طول و 6.1 متر پهنا دارد. طاق‌هایی هلالی آن را پوشش داده بود و کف آن با موزائیک‌هایی رنگین مفروش بود. رنگ‌های این موزائیک‌ها بسیار چشم‌نواز است و هم‌اکنون بخشی از آن‌ها در موزه‌های ایران و سایر کشورها نگهداری می‌شود.

کاخ والرین

این کاخ از نظر ظاهر، شبیه معبد آناهیتاست و در 150 متری شمال آتشکده بیشاپور قرار دارد.

ثبت ملی و جهانی شهر باستانی بیشاپور

این شهر باستانی در سال 2018 میلادی (1397 خورشیدی) به عنوان یکی از هشت اثر «چشم‌انداز باستان‌شناسی منطقه فارس» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. ثبت این اثر در فهرست آثار ملی ایران نیز به سال 1931 میلادی (1310 خورشیدی) باز می‌گردد.

اطلاعات

نام	بیشاپور، شاهکار شهرسازی ساسانیان در قرن سوم میلادی
کشور	ایران
ناحیه	فارس
شهر	کازرون
نوع	تاریخی
ثبت	یونسکو,ملی