مسجد کبود تبریز، زیبایی شورآفرین و عظمت خارق‌العاده

در جوامع و شهرهای اسلامی، مسجد یکی از مهم‌ترین مکان‌ها به شمار می‌رود و به جز برگزاری مراسم و آیین‌های دینی، در برگزاری رویدادهای اجتماعی نیز کاربرد فراوان دارد. از این رو معمولا بهترین و پر رفت و آمدترین مکان‌های هر شهر به ساخت مسجد اختصاص پیدا کرده و در بنای آن، حداکثر هنرمندی و مهارت به کار رفته است. در تبریز که یکی از مهم‌ترین شهرهای ایران به شمار می‌آید، مساجد متعددی وجود دارد که هر کدام از نظر تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و زیبایی‌‌شناسی، اهمیت فراوان دارند. مسجد کبود تبریز با داشتن زیبایی منحصر به فرد و خارق‌العاده، از جمله مساجد مهم این شهر است. مسجد در حال حاضر نیز در یکی از مناطق میانی شهر قرار دارد و همه‌ساله میزبان بسیاری از گردشگران است.

این مسجد به خاطر اهمیت تاریخی‌اش، از جمله نخستین بناهایی به شمار می‌رود که نامش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مسجد کبود تبریز در بین مردم محلی به «مسجد جهانشاه» نیز معروف است.

تاریخچه و ویژگی‌های مسجد کبود تبریز

مسجد کبود یکی از شاهکارهای معماری ایرانی در دوره قرا‌قویونلوها (قرن پانزدهم میلادی) و یکی از بزرگ‌ترین ساخته‌های آجری معماران اسلامی در این دوره است. عظمت و شکوه این بنا موجب شده در برخی کتاب‌های تاریخی به آن عنوان «عمارت» بدهند و آن را «عمارت مظفریه» بنامند. در سفرنامه سیاحان اروپایی که از تبریز دیدن کرده‌اند، وصف کاشی‌کاری‌های زیبا و سر در بسیار بلند این مسجد تاریخی، بیش از هر چیز دیگر دیده می‌شود.

ابوالمظفر جهانشاه ملقب به قره‌یوسف که از حاکمان قراقویونلو بود، بانی ساخت این مسجد بوده است. کار ساخت مسجد زیر نظر همسر وی، «بیگم خاتون» یا دخترش «صالحه» انجام شده است. بر اساس برخی متون تاریخی، ساخت مسجد 30 سال طول کشید.

این مسجد در زمین‌لرزه مهیب 1779 میلادی، تخریب و پس از آن، بازسازی شد. یک عملیات بازسازی دیگر نیز در سال 1966 میلادی (1345 خورشیدی) روی مسجد انجام شده است. از آن تاریخ نیز چندین عملیات کوچک و بزرگ برای مرمت بنا صورت گرفته است.

معماری مسجد کبود تبریز

استفاده از رنگ لاجوردی در کاشی‌های معرق این مسجد، برجسته‌ترین موضوعی است که به این مسجد، شهرتی جهانی بخشیده است. به دلیل فراوانی این رنگ، مسجد کبود تبریز را «فیروزه اسلام» نیز لقب داده‌اند.

مسجد کبود تبریز نمونه‌ای از بناهای احداث‌شده بر اساس سبک معماری آذری است. یکی از ویژگی‌های بارز این سبک، ساخت ساقه یا گلوگاه بین فضای گنبد و گنبدخانه، ایجاد سطوح ناصاف در بنا و استفاده از کاشی‌های معرق است.

به خاطر وجود ملحقات زیاد مانند خانقاه، صحن، عبادتگاه، کتابخانه، قرائت‌خانه و حوضخانه، مساحت مسجد بیشتر شده است. در سقف مسجد، با ترکیب طلا و لاجورد، یکی از آثار بی‌نظیر مربوط به تزئینات داخلی بناهای اسلامی قابل مشاهده است. مسجد شبستان کوچکی دارد که در آن سردابی با دو آرامگاه به چشم می‌خورد. به عقیده مورخان این دو آرامگاه به جهانشاه و همسر وی تعلق دارد.

در ساخت بنا سنگ‌های نادری به کار برده شده است. مسجد صحنی مربعی دارد که در آن، آجرها با نوارهای گچی، بندکشی شده‌اند. این صحن مربعی‌شکل است و حوضی در میانه آن قرار دارد. در اطراف آن نیز فضاهایی مسقف تعبیه شده که هم پناهگاه مستمندان بود و هم استراحت‌گاه مردم.

وقتی در صحن رو به قبله (جنوب) بایستید، محوطه‌ای مربع‌شکل و محصور با 12 متر ارتفاع، قابل مشاهده است. بالای این قسمت از بنا گنبدی قرار داشت که در حال حاضر فرو ریخته است. این گنبد وزن زیادی داشت که روی پایه‌های متعدد تقسیم شده بود. این تقسیم‌بندی محاسبات ظریف و دقیقی می‌طلبید که انجام آن توسط معماران آن دوره، بسیار خارق‌العاده است. احتمالا در ساخت بنا معماران و محاسبان زیادی نقش‌آفرینی کرده‌اند. حضور چنین تعداد قابل توجهی از اساتید این فن، نشان می‌دهد تبریز در آن دوره مرکزی برای حضور دانشمندان و آموزش علومی همچون هندسه، جبر و معماری بوده است.

در محراب مسجد، کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری زیبایی با طرح‌های اسلیمی و به رنگ‌های فیروزه‌ای، لاجوردی، سفید و طلایی به چشم می‌خورد که دیدن آن، برای هر بیننده‌ای شورآفرین است.

ثبت ملی مسجد کبود تبریز

ثبت این مسجد در فهرست آثار ملی ایران به اوایل سال 1930 میلادی (1310 خورشیدی) باز می‌گردد. بدین ترتیب مسجد کبود تبریز را می‌توان جزء نخستین دسته از بناهایی دانست که نام آن‌ها در فهرست آثار ملی ایران درج شده است.

اطلاعات

نام	مسجد کبود تبریز، زیبایی شورآفرین و عظمت خارق‌العاده
کشور	ایران
ناحیه	آذربایجان شرقی
شهر	تبریز
نوع	دینی
ثبت	ملی