تپه گرگر و آثاری از تمدنی هفت‌هزار ساله

پس از آن که انسان‌ها با فن کشاورزی و دامداری آشنا شدند، مناطق حاصلخیز و خوش‌ آب و هوا، نخستین قسمت‌هایی بودند که برای یکجانشینی و تشکیل روستاهای اولیه برگزیده شدند. معمولا برای آن که محل‌های سکونت امنیت بیشتری داشته باشند، خانه‌ها را طوری می‌ساختند که روی ارتفاع قرار گیرند و به محیط اطراف خود احاطه پیدا کنند. از این رو سکونت‌گاه‌های زیادی امروزه به صورت تپه‌های باستانی در نقاط مختلف جهان وجود دارد. «تپه گرگر» که «کول‌تپه گرگر» نیز خوانده می‌شود، یکی از همین مناطق باستانی است که قدمت آن به هزاره پنجم قبل از میلاد باز می‌گردد.

تاکنون در این تپه کاوش‌هایی انجام شده و آثار قابل توجه به دست آمده است. تپه گرگر در شهرستان جلفا و شهر هادی‌شهر واقع شده است. هادی‌شهر از غربی‌ترین شهرهای استان آذربایجان شرقی به شمار می‌رود و جمعیت آن حدود 35 هزار نفر است. هادی‌شهر در منطقه‌ای کوهستانی در جنوب رود ارس واقع شده است. گفته می‌شود در گذشته زرتشتیان زیادی در این منطقه سکونت داشته‌اند.

ویژگی‌های تپه گرگر

اصطلاحا به تپه‌ای که از انباشت خاکستر به وجود آمده «کول‌تپه» می‌گویند. این اصطلاح در گذشته به محلی اطلاق می‌شد که خاکستر آتشکده‌ها را در آن جا روی هم انباشته می‌کردند. این خاکستر از روشن نگه داشتن آتش مقدس درون آتشکده حاصل می‌شد و دارای قداست بود. البته تپه‌ای که محوطه باستانی گرگر روی آن قرار دارد، به این شکل ساخته نشده، بلکه در میان عوام به این شیوه نامیده شده است.

محوطه تپه گرگر از زمین‌های اطراف خود حدود 19 متر و از سطح دریا نزدیک 967 متر ارتفاع دارد. این محوطه حدود شش هکتار مساحت دارد و هم‌اکنون توسط زمین‌های کشاورزی، احاطه شده است.

نتایج کاوش‌ها در تپه گرگر

از نظر ارزش و قدمت تاریخی، تپه گرگر در شمال غرب ایران بسیار ویژه است. در این تپه لایه‌های فرهنگی از دوره مس و سنگ جدید تا مفرغ قدیم کشف شده است. مطالعه روی این تپه موجب شد باستان‌شناسان اطلاعات ارزشمندی درباره فرهنگ کورا ارس و طریقه گذار به/ از این فرهنگ به دست آورند. کورا ارس تمدنی بود که در عصر برنز، نزدیک چهار هزار سال پیش از میلاد حیات خود را در منطقه قفقاز جنوبی و شمالی و کوهستان‌های ارمنستان آغاز کرد و تا دو هزار سال پیش از میلاد ادامه یافت. تپه گرگر نشان می‌دهد این تمدن مدتی طولانی در ایران حضور داشته است.

همچنین کاوش‌ها در این تپه اطلاعات ارزشمندی از عصر اورارتویی (قرن نهم پیش از میلاد) و هخامنشیان (550 تا 330 پیش از میلاد) به دست آمده است. شباهت برخی آثار مربوط به دوره مس و سنگ جدید که در تپه گرگر کشف شده با آثار به دست‌آمده از شرق آناتولی و شمال بین‌النهرین، از تبادلات فرهنگی و اقتصادی آن با مناطق اطراف خود حکایت دارد. از این رو می‌توان تپه گرگر را منطقه‌ای مهم در آن دوران به شمار آورد.

آثار کشف‌شده از تپه گرگر

کشف 15 مرحله معماری از دوره مفرغ قدیم و سفال‌هایی قابل توجه از دوره‌های مختلف، یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای کاوش‌ها در تپه گرگر بود. اما جالب‌ترین آثار به‌دست‌آمده، چند مهر بود که احتمالا برای ضرب کالاهای بازرگانی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

یک نمونه از این مهرها که شبیه مهرهای استامپی امروز است، در لایه مفرغ قدیم به دست آمد. جنس این مهر از گل پخته است و نقشی هندسی روی آن کنده شده است. این نقش به جز در یک بخش، کاملا قرینه است و در چسباندن آن، از شن نرم استفاده شده است. مهر 2.4 سانتی‌متر قطر و 1.5 سانتی‌متر ارتفاع دارد. خط صافی در پشت مهر و دقیقا در مرکز آن حک شده که درباره کارایی آن نظریه‌ای وجود ندارد.

مهر دیگری که به عنوان شاخص‌ترین یافته فصل دوم کاوش مورد اشاره قرار می‌گیرد، مهری استوانه‌ای‌شکل است که به فرهنگ کورا ارس مربوط می‌شود. در سطح مهر نقشی کنده شده است و مرکز آن، مارپیچ‌هایی مدور دارد که نماد فرهنگ کورا ارس به شمار می‌آید. این مارپیچ شکلی مانند شاخ قوچ یا چشم جغد یا انسان را تداعی می‌کند. طرح‌هایی شبیه این، در مناطق دیگری همچون آناتولی و نخجوان نیز یافت شده است.

ثبت ملی تپه گرگر

این تپه در سال 1968 میلادی (1347 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.