باغ پهلوان‌پور و گذار باغ ایرانی از ساختار سنتی به ساختار نوین

«باغ ایرانی» را باید یکی از عناصر فرهنگی ایران دانست که نشانه‌ای از پیوند زندگی ایرانیان با طبیعت است. در طول تاریخ، ساخت باغ، نظامی خاص و شکلی مخصوص به خود گرفت و به تدریج در مناطق مختلف ایران گسترش یافت. به طوری که عناصری همچون وجود یک جوی مرکزی، تقارن عرضی و طولی و ساخت یک کوشک و اقامتگاه بزرگ در میانه باغ، به وجه مشترک باغ‌های ایرانی تبدیل شد. باغ‌های ایرانی عمدتا در مناطق گرم و خشک میانه ایران ایجاد شدند، مناطقی که کمبود آب مهم‌ترین چالش آن‌ها بود، ولی فناوری باستانی قنات، توانست بدون لطمه زدن به طبیعت، تا حد زیادی نیاز آن‌ها به آب را رفع کند. بدین ترتیب باغ ایرانی نیز مجموعه‌ای است که معماری و اجزای تشکیل‌دهنده آن عمدتا بر پایه جریان آب قنات‌ها شکل گرفته است. از این رو برخی کارشناسان دیرینگی باغ ایرانی را به اندازه قنات می‌دانند. البته برخی باغ‌های ایرانی همچون «باغ پهلوان‌پور» جدیدتر هستند، ولی اصول ساختاری آن‌ها مشابه باغ‌های کهن ایرانی است.

تاریخچه و موقعیت جغرافیایی باغ پهلوان‌پور
باغ پهلوان‌پور در شهر مهریز، از توابع استان یزد قرار دارد. این شهر در جنوب شهر یزد و در فاصله 45 کیلومتری آن واقع است... چنان که از نام باغ پیداست، آن را فردی به نام «علی پهلوان‌پور» بنا نهاده است. وی یکی از تاجران متمول مهریز بود. باغ در «مزویرآباد» (شهرک شهید زارعین)، یکی از محلات مهریز واقع است و تاسیس آن به دوره قاجار (قرن نوزدهم) بر می‌گردد.

معماری و فضاهای باغ پهلوان‌پور
در باغ پهلوان‌پور هنر معماری ایرانی به بهترین نحو با طبیعت هم‌خوانی پیدا کرده است. آب مورد نیاز باغ از قنات «حسن‌آباد» تامین می‌شود. این قنات یکی از آثار ثبت‌‌شده ایران در فهرست میراث جهانی است. آب قنات مستقیما به باغ جریان پیدا می‌کند و در یک نهر جاری می‌شود. بخشی از آب دو قنات شاه‌حسینی و مزویرآباد نیز به این باغ می‌رسد. به طور کلی 16 حقابه به باغ پهلوان‌پور تعلق دارد که بر اساس نظام تقسیم آب قنات‌های مهریز، هر 12 روز یک بار به مدت 10 دقیقه به سوی باغ جریان پیدا می‌کند. در دو طرف نهر آب اصلی باغ درختانی همچون چنار، انار، بادام و خرمالو رشد کرده‌اند. از همه زیباتر، درختان تنومند و بلندقامت چنار هستند که شاخه‌های آن‌ها به زیبایی در هم تنیده شده و دالانی درختی را به وجود آوده است.
کوشک، حیاط مرکزی و محوطه باغ، اجزای اصلی این مجموعه هستند؛ علاوه بر این چند ساختمان و سازه فرعی نیز در باغ وجود دارد. در قسمت ورودی باغ، یک برج و اصطبل واقع شده است. این قسمت در حال حاضر به برپایی موزه مردم‌شناسی اختصاص دارد. کوشک باغ یک عمارت کلاه‌فرنگی است که آب روان در باغ، از میانه آن نیز عبور می‌کند. این عمارت در سه سطح و دو و نیم طبقه ساخته شده است. در این عمارت کاربندی‌ها و تزئینات زیادی قابل مشاهده است. «زمستان‌خانه» بخش دیگری از بناهای باغ محسوب می‌شود. این ساختمان نسبت به دیگر اجزای باغ جدیدتر است و ساخت آن به دوره پهلوی اول (اوایل قرن بیستم) باز می‌گردد. بنا یک طبقه دارد و در آن چندین اتاق و یک مطبخ وجود دارد. در بخش شمالی باغ پهلوان‌پور نیز ساختمانی دیده می‌شود که مکان زندگی خدمتکاران بوده است.
یکی از ویژگی‌های مهم باغ پهلوان‌پور، معماری تلفیقی آن است، به گونه‌ای که کارشناسان این مجموعه را گذاری از سبک باغ‌سازی کهن ایرانی به باغ‌سازی نوین می‌دانند. جالب این که به عقیده کارشناسان، تزئینات ورودی و بناهای جانبی آن، به دوره زندیه (قرن هجدهم) شباهت دارد، در حالی که ساختمان‌ها در دوره قاجار ساخته شده‌اند.

ثبت ملی و جهانی باغ پهلوان‌پور
این مجموعه در سال 2002 میلادی (1381 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. ثبت جهانی این مجموعه به همراه هشت باغ ایرانی دیگر، در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) صورت گرفت.