مسجد فهرج، بنایی بازمانده از اولین سال‌های ظهور اسلام

فرهنگ مردم یزد در تاریخ کهن این شهر ریشه دارد. در طول قرن‌ها مردم یزد با جغرافیا و محیط خود خو گرفتند و جلوه‌ای از زندگی را به نمایش گذاشتند که تجلی‌گاه سازگاری و هماهنگی بشر با محیط زیست است. در کنار این، یکی از جلوه‌های مهم فرهنگ یزد، باورهای دینی است. این باورها در زندگی مردم جایگاهی رفیع دارد و خود را به عنوان یکی از ارکان حافظه تاریخی آنان مطرح کرده است. در میان آثار تاریخی پر تعداد یزد، بسیاری با باورهای دینی مردم گره‌ خورده‌اند، مانند مسجد فهرج که قدمتی در حدود 1400 سال دارد.

فهرج در 25 کیلومتری جنوب شرقی یزد قرار دارد و برای رسیدن به آن باید مسافتی نزدیک 17 کیلومتر را در بزرگراه یزد به بافق، طی کرد.

تاریخچه مسجد فهرج

این مسجد که آن را به عنوان مسجد امام حسن(ع) هم می‌شناسند، به صدر اسلام تعلق دارد و در روستایی به نام فهرج واقع شده است. بر اساس گفته‌های مورخان، ساختمان اولیه مسجد به پیش از ورود اسلام به ایران (قرن هفتم میلادی) بر می‌گردد و احتمالا پس از اسلام، این بنا به مسجد تبدیل شده است. بدین ترتیب زمان ساخت مسجد را می‌توان نیمه اول قرن اول هجری (اواخر قرن هفتم میلادی) دانست. از این رو برخی کارشناسان این مسجد را قدیمی‌تر از مسجد تاریخانه دامغان و قدیمی‌ترین مسجد ایران می‌دانند.

ویژگی‌های مسجد فهرج

مسجد فهرج تنها مسجد جهان است که ساختمان آن با چنین قدمتی، از ابتدا تاکنون تغییری نکرده و بافت قدیمی خود را حفظ کرده است. این مسجد کاربری عبادی خود برای انجام آیین‌های مذهبی را از دست نداده است و هنوز هم برای اقامه نماز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

معماری مسجد فهرج

مسجد جامع فهرج بر خلاف بسیاری از مساجدی که بعدا در ایران بنا شد، ایوان و گنبد ندارد. علاوه بر این روی دیوارهای کاه‌گلی مسجد اثری از کاشی‌کاری و کتیبه تزئینی دیده نمی‌شود. نمای مسجد با کاه‌گل و به صورت کاملا ساده به وجود آمده است و در همان نگاه اول، زندگی ساده و بی‌آلایش مردمان کویر را تداعی می‌کند.

میان‌سرا، ورودی، مناره و دو شبستان، بخش‌های اصلی بنا را تشکیل می‌دهند. یکی از این شبستان‌ها به عنوان شبستان اصلی شناخته می‌شود. شبستان دیگر نیز در زمستان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

فضای داخلی مسجد فهرج

سبک معماری بنا را می‌توان مشابه سبک عربی دانست که متناسب با دوره ساخت آن، استفاده از این شیوه طبیعی به نظر می‌رسد. البته در ساخت بنا عناصر معماری باستانی ایران، مانند آجرهای خشتی بزرگ، گوشه‌سازی‌های بیضی‌شکل و طاق‌های گهواره‌ای که در بناهای عهد ساسانی مشاهده می‌شود نیز وجود دارد.

شبستان اصلی مسجد

شبستان مسجد رواقی است که حیاط مرکزی را در بر گرفته است. ارتفاع سقف شبستان از سایر قسمت‌ها بیشتر است. حیاط مسجد به شکلی ساخته شده که عرض قسمت شمالی از قسمت جنوبی بیشتر است، به همین دلیل شبستان نیز ساختار مربعی منسجمی ندارد.

از میان سه دهانه شبستان، دهانه میانی بزرگ‌تر است. قوس‌ها به شکلی بیضی تعبیه شده و آرایه‌ها و عناصر گچ‌بری در آن به کار رفته است. در گچ‌بری‌ها، پیچک‌هایی مانند آن چه در کاخ کسری در تیسفون وجود دارد، به چشم می‌آید. معماران ایرانی آن دوران دهانه شبستان اصلی را در جهت قبله می‌ساختند و به دلیل وجود محراب در میانه بنا، دهانه میانی را بزرگ‌تر می‌گرفتند.

ستون‌های مسجد شکلی مستطیلی دارد. در چهارگوشه هر ستون، ستونی کوچک‌تر برای تزئین به کار رفته است. وجود همین تزئین برای ستون‌ها، اختلافی در تعیین قرن اول یا دوم هجری به عنوان زمان ساخت مسجد به وجود آورده است، زیرا در قرن اول ستون‌ها کاملا بی‌پیرایه و بدون چنین تزئیناتی ساخته می‌شد.

محراب مسجد فهرج

در این مسجد دو محراب وجود دارد. محراب اصلی با استفاده از گچ ساخته شده و ابعاد آن 2.32 در 3.24 متر است. این محراب در دهانه مرکزی شبستان اصلی واقع است. محراب دوم که کوچک‌تر است، در قسمت غربی محراب اول قرار دارد.

شبستان فرعی و مناره مسجد فهرج

شبستانی کوچک‌تر در قسمت جنوب غربی مسجد فهرج به وجود آمده است. هدف ساخت این شبستان مستطیلی‌شکل، استفاده از آن در فصل زمستان است. ابعاد خشت‌های به کار رفته در این قسمت مسجد در کنار تفاوت‌هایی که در اجرای پوشش‌های آن وجود دارد، کارشناسان را به این باور رسانده که احتمالا این شبستان بعد از تاسیس مسجد احداث شده است. مصالح به کار رفته در این شبستان، با مصالح به کار رفته در مناره مسجد هم‌خوانی دارد. بنابراین می‌توان گفت شبستان فرعی و مناره، در یک زمان و احتمالا در قرن چهارم یا پنجم هجری (قرن دهم یا یازدهم میلادی) ساخته شده‌اند. در کنار این مناره استوانه‌ای شکل، چند اتاق وجود دارد که درباره کاربرد آن‌ها اظهارنظر دقیقی صورت نگرفته است.

رواق مسجد فهرج

رواق مسجد روبروی شبستان اصلی قرار دارد و در آن چهار دهانه با طاق گنبدی شکل مشاهده می‌شود. روبروی این دهانه‌ها، سه دهانه شبستان قرار دارد و در ساخت آن، تقارن رعایت نشده است. سقف رواق شمالی نیم‌گنبدهایی دارد که با گوشه‌های بیضی، زیبایی خاصی به وجود آورده‌اند.

رواق مسجد فهرج

ورودی مسجد فهرج

برای ورود به مسجد فهرج، سه ورودی مجزا وجود دارد. در حال حاضر از ورودی جنوب غربی برای ورود به مسجد جامع فهرج استفاده می‌شود و دو ورودی شرقی، مسدود است.

تزئینات مسجد

به طور کلی مسجد فهرج فاقد تزئینات است، ولی در قسمت‌های مختلف آن سه طرح گچ‌بری دیده می‌شود که مشابه یکدیگر هستند. یکی از آن‌ها به صورت تابیدن نور بر قوس محراب کوچک و دیگری به صورت چند پره بالای محراب اصلی قرار گرفته است. مشابه طرح دوم زیر طاق دیوار قسمت جنوبی شبستان هم دیده می‌شود. تا پیش از مطالعه روی مسجد فهرج، کارشناسان استفاده از طراحی‌های گچی را به دوره‌های پس از قرن دهم و یازدهم میلادی مربوط می‌دانستند، ولی از آن جا که قدمت مسجد فهرج به پیش از این سال‌ها بر می‌گردد، طراحی‌های گچی نیز قدمتی بیشتر دارد.

ثبت ملی مسجد فهرج

مسجد فهرج در سال 1970 میلادی (1349 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

اطلاعات

نام	مسجد فهرج، بنایی بازمانده از اولین سال‌های ظهور اسلام
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	یزد
نوع	تاریخی,دینی
ثبت	ملی