کاروانسرای ینگه‌امام، نماد فرهنگی شهر هشتگرد

چه بسیار مسافرانی که خسته از راهی طولانی در این جا آرمیده‌اند و به امید رسیدن به مقصدی در دوردست‌ها نفسی تازه کرده‌اند! امروز دیگر از آن مسافران هرروزی خبری نیست، ولی این بنا با شکوهی بی‌نظیر و آرامشی غبطه‌برانگیز، پایدار مانده و خاطرات آنان را در دل نگه داشته است... این جا «کاروانسرای ینگه‌امام» است؛ جایی در شهرستان هشتگرد استان البرز در غرب تهران.

تاریخچه و ویژگی‌های کاروانسرای ینگه‌امام

مانند بسیاری از کاروانسراهای تاریخی ایران، کاروانسرای ینگه‌امام (یا «ینگی‌امام») نیز از دوره صفویه (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) بر جا مانده است. تاسیس کاروانسرا به دوره شاه عباس (سلطنت از 1587 تا 1629 میلادی) باز می‌گردد. البته در نزدیکی بنا تپه‌ای تاریخی قرار دارد که قدمت آن به پیش از این دوران باز می‌گردد. در دوره قاجاریه مالکیت کاروانسرا به فردی به نام «میرزا علی‌اصغرخان امین‌السطان» ملقب به «اتابک» رسیده است. او مدتی صدراعظم ناصرالدین‌شاه (سلطنت از 1848 تا 1896 میلادی) بود. پس از اتابک، «میرزا علی‌خان امین‌الدوله» مالک کاروانسرا شد. او در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار (سلطنت از 1896 تا 1906 میلادی) صدراعظم بود. در همین دوره کاروانسرا دچار آتش‌سوزی شد و مدتی متروکه ماند. از دهه سوم قرن بیستم میلادی، بنا مجددا مورد استفاده قرار گرفت، اما به عنوان تلگراف‌خانه و محلی برای استقرار نیروهای ژاندارمری.

تپه تاریخی مجاور کاروانسرای ینگه‌امام

کاروانسرا به دلیل موقعیت مکانی‌اش، پذیرای مسافرانی بود که از غرب ایران به تهران می‌آمدند. شماری از سیاحان اروپایی نیز در این کاروانسرا اقامت گزیده‌اند و در سفرنامه‌های خود به آن اشاره کرده‌اند. علاوه بر این کسانی که عازم سفرهای زیارتی به مقصد عراق یا عربستان بودند در این کاروانسرا اقامت می‌کردند. احتمالا ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه در سفر خود به فرنگ، چند روزی را در این کاروانسرا به سر برده باشند. نام این کاروانسرا برگرفته از نام روستایی در نزدیکی آن است. گفته می‌شود پس از آن که دو امامزاده به نام‌های هادی و علی‌نقی در این منطقه دفن شدند، آن را «ینگه‌امام» (ینگی‌امام) نامیدند. «ینگه» در زبان ترکی ساوجبلاغی به معنای «جدید و تازه» است و این ترکیب به ایجاد مقبره جدید متعلق به این دو امامزاده اشاره دارد.

معماری کاروانسرای ینگه‌امام

فاصله کاروانسرا از تهران به حدود 65 کیلومتر و از هشتگرد به سه کیلومتر می‌رسد. بنا در بخش خارجی 69 متر طول و 67.6 متر عرض دارد. کاروانسرا از آجر ساخته شده است. شب‌هنگام درهای کاروانسرا بسته می‌شد و اگر کاروانی پس از بسته‌شدن درها می‌رسید، تا روشن شدن هوا در حجره‌هایی در دو طرف ورودی اقامت می‌گزید. به محض ورود به کاروانسرا، در دو طرف ورودی، راهروهایی وجود دارد که به «بارانداز» معروف است. کاروان‌ها در این قسمت بارهای خود را تخلیه می‌کردند. بارانداز با یک راهروی عریض به حیاط مرکزی وصل است. اتاق‌ها در چهار طرف حیاط ساخته شده‌اند. در هر چهار طرف ایوان‌هایی با ارتفاعی نزدیک یک متر از سطح حیاط، فضایی را در جلوی اتاق‌ها به وجود آورده‌اند که محلی برای استراحت و حتی عرضه کالاهای کاروانیان به شمار می‌رفت. در بنای امروزی، فقط ایوان شمالی اصالت اولیه خود را حفظ کرده و از دوره صفویه به جا مانده است. در میانه این ایوان یک طاق موسوم به «شاهبازی» قرار دارد. در هر کدام از ایوان‌های غربی و شرقی نیز طاق‌هایی دیده می‌شود که به «گهواره‌ای» موسوم است و در دوره قاجاریه (قرن نوزدهم میلادی) رواج یافته است. احتمالا این طاق‌ها را در بازسازی بنا ساخته‌اند. این موضوع نشان می‌دهد در دوره قاجار نیز این کاروانسرا مورد توجه و استفاده بوده است.

در میانه بنا یک آب‌انبار قرار داشت که برای ذخیره آب مورد استفاده قرار می‌گرفت. در چهار گوشه بنا، گنبدهایی پهن ساخته شده است که در میانه آن نورگیرهایی وجود دارد. کاروانسرا خالی از تزئینات نیست و برای آراستن آن از آجرچینی استفاده شده است.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای ینگه‌امام