کاروانسراهای جهانی خوی

موقعیت جغرافیایی ایران، آن را به یکی از مهم‌ترین مسیرهای ارتباطی غرب آسیا تبدیل کرده است. این ویژگی در طول تاریخ، تجارت و اقتصاد ایران را تحت‌الشعاع قرار داد و موجبات پیشرفت و رونق اقتصادی آن را قراهم آورد. وجود کاروانسراهای ایرانی که به عنوان تاسیسات و زیرساخت‌هایی برای تامین امنیت راه‌ها و ارائه خدمات به کاروان‌های تجاری به شمار می‌آمدند، بیانگر رونق تجارت از مسیر ایران در قرن‌های گذشته است. کاروان‌هایی که در آن دوران قصد داشتند کالاهای خود را از چین و هند به اروپا و آفریقا منتقل کنند، ایران را به عنوان مسیری امن برمی‌گزیدند و از این زیرساخت‌ها بهره می‌بردند. شهر خوی، از شهرهای واقع در شمال غرب ایران، به خاطر موقعیت جغرافیایی‌اش شهری مهم به شمار می‌آید. شهرستان خوی با جمعیتی بیش از 300 هزار نفر در استان آذربایجان غربی قرار دارد. این شهرستان در یک دشت واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 1180 متر است. خوی صاحب تمدنی بسیار قدیمی است و شواهدی از سابقه هفت هزار ساله سکونت انسان در آن وجود دارد. فاصله جاده ابریشم که روزگاری دراز مهم‌ترین مسیر ارتباطی آسیا با اروپا و شمال آفریقا به شمار می‌آمد با شهرِ امروزی خوی حدود 25 کیلومتر است. به همین خاطر در این منطقه کاروانسراهایی به وجود آمده که دو باب از آن‌ها ذیل پرونده «کاروانسرای ایرانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند: کاروانسرای شاه‌عباسی و کاروانسرای خان.

کاروانسراهای جهانی خوی: کاروانسرای شاه‌عباسی

این بنا در شهر قطور شهرستان خوی واقع است. یکی از گذرگاه‌های مرزی ایران و ترکیه (رازی) در این شهر قرار دارد. این واقعیت نشان می‌دهد قطور هنوز هم جایگاه ارتباطی خود را حفظ کرده است. کاروانسرای شاه‌عباسی قطور آخرین کاروانسرای جاده ابریشم در سرزمین ایران بود. امروزه پس از تثبیت مرزهای بین‌المللی، فاصله کاروانسرای قطور تا مرز ترکیه تنها به 30 کیلومتر می‌رسد. عبور جاده قطور به خوی از کنار این کاروانسرا، دسترسی به آن را سهولت بخشیده است. با وجود آن که بیشتر کاروانسراهای ایرانی به صورت حیاط‌دار ساخته شده‌اند، کاروانسرای شاه‌عباسی مسقف است. این ساختار در برخی کاروانسراهای نواحی غربی ایران که محیطی کوهستانی و آب و هوایی سرد دارند، دیده می‌شود. بنا به شکل مربعی با اضلاع 18 متری ساخته شده است و سنگ مهم‌ترین مصالح آن به شمار می‌رود. استراحت‌گاه‌های این کاروانسرا شکلی تو در تو دارند تا هدررفت گرما به حداقل ممکن برسد. کاروانسرا در دامنه یک کوه و نزدیکی «رود قطور» قرار دارد و چنان که از نام آن پیداست، در دوران صفویان (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) ساخته شده است.

نمایی از ساختار داخلی کاروانسرای شاه‌عباسی خوی

کاروانسراهای جهانی خوی: کاروانسرای خان

کاروانسرای خان را باید یک «کاروانسرای شهری» به شمار آورد. این بنا در غرب بازار خوی واقع است و برای اسکان موقت بازرگانانی تاسیس شده که اجناس خود را برای عرضه و مبادله به شهر خوی و بازار تاریخی آن منتقل می‌کردند. کاروانسرای خان نزدیک 2480 متر مربع وسعت دارد و به شکل چهارایوانه ساخته شده است. در حال حاضر حجره‌هایی که در قدیم برای اسکان مسافران مورد استفاده قرار می‌گرفت، به دکان‌هایی برای عرضه و انبار کالاها (عمدتا فرش) تبدیل شده است. پایه‌گذاری این بنا نیز همچون کاروانسرای شاه‌عباسی و بازار قدیمی خوی به دوره صفویه بر می‌گردد. چنان چه از منابع تاریخی بر می‌آید «احمدخان دنبلی» که در عصر زندیه (قرن هجدهم میلادی) حاکم خوی بود، این کاروانسرا را مرمت کرد. وی در دوره حکومت خود امنیت راه‌های خوی را تامین کرد و توانست تجارت را در این منطقه رونق دوباره دهد. در کنار کاروانسرای خوی بنای دیگری برای جا دادن و نگهداری چارپایان بنا شده است. همچنین یک گذر در جنوب کاروانسرا قرار دارد که محل دسترسی به بازار به شمار می‌آید. این گذر کاروانسرای خان را از کاروانسرای دیگری که در مجاورت بازار خوی قرار دارد و «میرزا هاشم» نامیده می‌شود، جدا می‌کند.

کاروانسرای خان یک کاروانسرای شهری است

ثبت ملی و جهانی کاروانسراهای خوی

کاروانسرای شاه‌عباسی در سال 2006 میلادی (1385 خورشیدی) و کاروانسرای خان در سال 2002 میلادی (1381 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شدند. ثبت جهانی این دو اثر در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) انجام شد. در این سال نام 54 کاروانسرا در 24 استان ایران ذیل پرونده «کاروانسراهای ایرانی» به ثبت رسید.