کاروانسرای فرسفج، نگین کوه‌های الوند

شکوه دامنه‌های الوند بی‌مثال و ستودنی است، ولی مگر می‌شود هیبت این کوه‌ها، شکوه وصف‌ناشدنی بنایی را که بر پایین این دامنه‌ها جا خوش کرده، از چشم‌ها پنهان کند؟! «کاروانسرای فرسفج» امروز آرام و بی‌صدا بر جای خود نشسته و گذر زمان را نظاره می‌کند، آن هم پس از روزگارانی پر هیاهو که بر او گذشته است. کاروانسرا سال‌ها میزبان مسافرانی بود که هر یک به امیدی قدم در مسیری گذاشته بودند و امروز، همگی رخ در نقاب خاک کشیده‌اند و تنها بازمانده مشترک آن‌ها، کاروانسرایی است که ساعتی در آن درنگ کرده‌اند...

کاروانسرای فرسفج در کجا قرار دارد؟

کاروانسرای فرسفج در شهرستان تویسرکان استان همدان قرار دارد. نام این شهرستان از دو کلمه «توی» و «سرکان» تشکیل شده است. هر کدام از این دو، یک آبادی بزرگ بوده‌اند که به مرور با هم ادغام شده‌اند. از تویسرکان در متون قدیم با نام «رودآور» یاد شده است. سکونت انسان در تویسرکان قدمتی چهار هزار ساله دارد.

در کاروانسرای فرسفج شب جلوه‌ای دیگر دارد!

مانند بسیاری از کاروانسراهای ایرانی، بنیان کاروانسرای فرسفج را به روزگار صفوی (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) نسبت می‌دهند. این کاروانسرا در کنار مسیری مهم که اصفهان را به غرب ایران متصل می‌کرد، ساخته شد. کاروانسرا نام خود را از روستای فرسفج  گرفته است، روستایی که امروز در قامت یک شهر درآمده و با ارتفاعی در حدود 1600 متر بالاتر از سطح دریا، طبیعتی بکر و دیدنی دارد. فاصله کاروانسرا از شهر تویسرکان به 20 کیلومتر می‌رسد. به خاطر آن که ساخت کاروانسرا به شاه عباس صفوی (سلطنت از 1587 تا 1629 میلادی) نسبت داده می‌شود، آن را «کاروانسرای شاه‌عباسی» نیز می‌خوانند. شاه عباس که بزرگی ایران را در رونق تجارت می‌دید، تمهیدات بسیاری برای حمایت از کاروان‌های تجاری اندیشید. یکی از این تمهیدات، تاسیس و به‌سازی کاروانسراهایی در نقاط مختلف ایران بود تا امنیت راه‌ها تامین شود و مرارت پیمودن راه‌های طولانی به حداقل برسد.

معماری و ویژگی‌های کاروانسرای فرسفج

تقارن یکی از اجزای معماری ایرانی است و در کاروانسرای فرسفج، به بهترین و کامل‌ترین وجه رعایت شده است. برای دیدن تقارن بی‌نظیر کاروانسرا، باید پرنده‌ای شد و از آسمان به آن نگریست، زیرا روی زمین، شکوه ابدی و آسمانی کاروانسرا به چشم نمی‌آید! پس خوشا به حال پرندگان که بر فراز کاروانسرای فرسفج پرواز می‌کنند و آن را چون زیوری بر زمین می‌بینند که حوض کوچک میانه آن، همچون فیروزه‌ای گران‌بها بر تن زمین خودنمایی می‌کند!

ورودی کاروانسرا در جنوب آن است. هشتی بزرگ بنا با تاق‌های جناقی بزرگی به ورودی متصل است. حجره‌های کاروانسرا تزئیناتی از آجرچینی‌های ساده دارند. این اتاق‌ها به سبک معماری چهارایوانی ایرانی، پیرامون حیاطی بزرگ ساخته شده‌اند. میان اتاق‌ها و حیاط، فضایی مسقف به نام ایوان فاصله انداخته است که حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر است. ایوان بهترین جا برای نشستن و نظاره کردن رفت و آمد کاروانیان بود؛ چه بسا گاهی محلی می‌شد برای برپایی بازارچه‌ای کوچک و عرضه کالاها قبل از رسیدن به مقصد! بر بالای هر تاق روزنی تعبیه شده تا هم نور خورشید را به درون هدایت کند و هم محلی برای تهویه هوا باشد. در چهار گوشه کاروانسرا برج‌های بلندی قرار دارد که محل استقرار دیده‌بانان است. در قدیم گاهی بر روی این برج‌ها آتش می‌افروختند تا مسافران و کاروان‌هایی که در راه مانده‌اند، مسیر خود را بیابند و به کاروانسرا برسند. سه نیم‌برج نیز در اضلاع کاروانسرا به چشم می‌خورد. ضخامت دیوارهای برج‌ها و نیم‌برج‌ها بسیار زیاد است. این سازه‌ها علاوه بر کاربری‌های دیگر، از نظر فنی وظیفه داشتند همچون ستون‌هایی سترگ، وزن دیوارها را تحمل کنند و آن‌ها را سرپا نگه دارند. مساحت کاروانسرا نزدیک چهار هزار متر مربع است و در آن فضاهایی برای نگهداری دام‌ها وجود دارد.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای فرسفج