کاروانسرای تاج‌آباد، بنایی بی‌نظیر در غرب ایران

در ایران کاروانسراهای فراوانی وجود دارد که بیشتر آن‌ها در مناطق شرقی و مرکزی واقع شده‌اند. دلیل اصلی این تمرکز، فاصله زیاد آبادی‌ها و شهرهای این نواحی است که از اقلیم گرم و خشک آن ناشی می‌شود. کاروانسراها مکان‌هایی امن و مناسب برای استراحت، تأمین آذوقه و مراقبت از حیوانات باربر بود. با این حال در نقاط غربی ایران نیز می‌توان نمونه‌هایی از کاروانسراهای تاریخی را یافت. یکی از شاخص‌ترین این بناها، «کاروانسرای تاج‌آباد» در استان همدان است. وجود این کاروانسرا نشان‌دهنده اهمیت راه‌های ارتباطی و تجاری این منطقه در قرن‌های گذشته است. کاروانسرای تاج‌آباد از نظر معماری دارای ویژگی‌هایی قابل توجه است. این بنا نه تنها بخشی از میراث معماری ایران است، بلکه نمایانگر سبک زندگی و الگوهای سفر در گذشته‌های دور نیز به شمار می‌آید.

در این کاروانسرا هیچ کتیبه‌ای وجود ندارد و احتمالا کتیبه‌های موجود در آن از بین رفته است. با این حال بر اساس اجماع کارشناسان که بر اساس شیوه معماری و نوع کار با مصالح حاصل شده، قدمت کاروانسرا به اواخر دوره صفویه (اوایل قرن هجدهم میلادی) یا اوایل دوره قاجار (اواخر قرن هجدهم) باز می‌گردد. کاروانسرای تاج‌آباد در 25 کیلومتری شمال غرب شهر همدان و در نزدیکی جاده همدان به کرمانشاه واقع است. «تاج‌آباد» یا «رسول‌آباد» نزدیک‌ترین روستا به این کاروانسرا شمرده می‌شود. مردمان این روستا به زبان کردی سخن می‌گویند.

بر اساس برخی نقل‌های تاریخی، «زبیده‌خانم»، دختر فتحعلی‌شاه قاجار (سلطنت از 1797 تا 1834 میلادی) بانی ساخت بناست، ولی احتمالا او بانی یکی از مرمت‌های بنا بوده و ساخت کاروانسرا به پیش از دوره قاجار مربوط می‌شود. در سال‌های اخیر برای محافظت بیشتر از بنا، چند عملیات مرمت روی آن انجام شده است. در نتیجه این اقدامات، امروز کاروانسرا با حیاطی مفروش و حجره‌ها و محیطی پاکیزه و ایمن به عنوان یکی از آثار جهانی استان همدان شناخته می‌شود.

از نظر معماری کاروانسرای تاج‌آباد را باید اثری خاص به شمار آورد، زیرا یکی از معدود کاروانسراهای ایرانی است که به صورت دایره‌ای‌شکل ساخته شده است. در ایران بیشتر کاروانسراها را با پلان مستطیلی یا مربعی ساخته‌اند. به نظر می‌رسد یکی از اصلی‌ترین کاربردهای کاروانسرای تاج‌آباد، اسکان زائرانی بوده که قصد داشته‌اند از مناطق مختلف ایران به عتبات عالیات سفر کنند. البته کاروان‌های تجاری نیز در این کاروانسرا اسکان پیدا می‌کردند و حتی در آن به خرید و فروش کالاهای خود مشغول می‌شدند. در این بنا بخشی برای اسکان مسافران و بخشی برای نگهداری از احشام و چارپایان ساخته شده است.

درِ اصلی بنا در شرق آن قرار دارد. دو طاق‌نمای تزئینی، از بیرون، دو طرف ورودی را تزئین کرده‌اند. هنوز هم موقع ورود به کاروانسرا، با دری چوبی و قدیمی مواجه خواهید شد. این در به دالانی مسقف راه دارد که در دو سوی آن حجره‌هایی واقع است. در حجره‌های نزدیک درِ ورودی، معمولا صاحب کاروانسرا یا نگهبانان حضور می‌یافتند تا نظارت بیشتری بر عبور و مرور داشته باشند. مجموع مساحت کاروانسرای تاج‌آباد به حدود 10 هزار متر مربع می‌رسد. عمده مصالح به کار رفته در این بنا، آجر و ساروج (یکی از مصالح قدیمی مورد استفاده در معماری سنتی ایرانی) است. حیاط کاروانسرا قطری 31 متری دارد و قطر کلی بنا به 56 متر می‌رسد. پیرامون این حیاط 26 حجره به چشم می‌خورد که هر کدام طاق‌هایی مشابه و درهایی چوبی و بسیار زیبا دارند ولی اندازه آن‌ها با هم یکی نیست. برای تامین آب مورد نیاز کاروانسرا دو حلقه چاه حفر کرده بودند. در میانه حیاط نیز یک حوض وجود دارد که احتمالا در گذشته وسعت آن بیشتر بود و محلی برای ذخیره آب به شمار می‌رفت.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای تاج‌آباد