قنات وزوان و سد شگفت‌انگیز زیرزمینی آن

در سرزمین ایران که جزء مناطق خشک و کم‌آب جهان دسته‌بندی می‌شود، دستیابی به منابع آبی یکی از چالش‌های دیرینه محسوب می‌شود. برای حل این چالش، ایرانی‌ها فناوری قنات را ابداع کرده‌اند که عبارت است از حفر کانالی زیرزمینی برای انتقال آب به شهرها و روستاها. قنات‌ها در طول تاریخ حیات را به ایران تزریق کردند و موجب شدند در دل کویر، مزارع و باغ‌هایی سرسبز شکل گیرند. ایرانیان از دو هزار سال پیش به شکلی موفق به مدیریت منابع آبی شدند که علی‌رغم تحولات فصول و نوسان میزان بارندگی در اوقات مختلف سال، خللی در تامین آب جوامع انسانی و مزارع و باغات به وجود نیاید. یکی از متحورانه‌ترین فناوری‌هایی که برای این منظور به کار گرفته شده، سدهای زیرزمینی است که نمونه‌ای کامل از آن را می‌توان در «قنات وزوان» مشاهده کرد. این سد به قدری دقیق و فنی ساخته شده که هنوز پس از حدود دو هزار سال، کارآمد است و در مدیریت آب قنات وزوان به خوبی عمل می‌کند.

قنات وزوان، ویژگی‌ها و تاریخچه
این قنات همان طور که از نامش پیداست، در شهر «وزوان» از توابع استان اصفهان واقع است. وزوان در 95 کیلومتری شمال شهر اصفهان قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا به 1970 متر می‌رسد. هر چند قنات به خودی خود یک ابداع اعجاب‌انگیز و هوشمندانه است، ولی قنات وزوان از جهات مختلف باید به عنوان یکی از عجایب مهندسی باستان به شمار آید. درباره تاریخ حفر این قنات گمانه‌زنی‌های مختلفی صورت گرفته است، برخی کارشناسان معتقدند این قنات 2500 تا سه هزار سال قدمت دارد، ولی قدر مسلم آن است که قنات حدود 800 سال پیش در زمان حمله مغول‌ها به ایران دایر بوده است. در این مدت، قنات وزوان منشا آبادانی شهر بوده است، هنوز هم این قنات با جریان حیات‌بخش خود درختان و کشتزارهای شهر را سیراب می‌کند.
قنات وزوان در یک لایه رسوبی و یک لایه سنگی حفر شده است. شیب زمین در این ناحیه به شکلی است که مقنیان (چاه‌کنان) توانسته‌اند پس از حدود 1800 متر آب را از سفره‌های زیرزمینی به سطح زمین برسانند و در جوی‌هایی به طول حدود 45 کیلومتر، به سمت جنوب جاری کنند. امروزه بخش مهمی از این مسیر دچار خشکی شده است. مظهر قنات (محل ظهور آب زیرزمینی) در اول حریم شهری وزوان است و آب آن از میمه عبور می‌کند.
مادرچاه قنات (نخستین چاهی که به عنوان چاه اصلی با سفره آب زیرزمینی اتصال پیدا می‌کند) 18 متر عمق دارد. قنات یک شاخه اصلی و دو شاخه فرعی داشت و در مسیر آن، 64 حلقه چاه حفر شده بود. امروزه تنها یکی از شاخه‌های قنات باقی مانده است. میزان آبدهی قنات متناسب با شرایط منابع آبی، از 23 تا 50 لیتر بر ثانیه متغیر است.

سد زیرزمینی قنات وزوان
از جمله عجیب‌ترین قسمت‌های این قنات، سد زیرزمینی احداث‌شده در آن است. این سد که در بین اهالی منطقه به عنوان «بند قنات» نیز شناخته می‌شود، دیوار بلند و ضخیمی از جنس سنگ و ساروج (ملات سنتی ایرانی که با آهک و خاک رس ساخته می‌‌شد) است. این سد آب را در پشت خود نگه می‌داشت تا در فصول کم‌باران به مصرف برسد. مردم وزوان از آذر (نیمه نوامبر تا نیمه دسامبر) تا فروردین (نیمه مارس تا نیمه آپریل)، زمانی که نیاز کمتری به آب وجود داشت، کانال انتقال آب و دریچه‌های هفت‌گانه سد را مسدود می‌کردند تا فرایند ذخیره آب شروع شود. بر اساس محاسبات انجام‌شده میزان آب جمع‌شده در محفظه پشت سد، در این مدت به بیش از 400 هزار متر مکعب می‌رسید. بنابراین احتمالا گسلی در این بخش وجود دارد که آب اضافه در آن ذخیره می‌شود.
سد زیرزمینی در یکی از میله‌چاه‌ها (چاه‌های فرعی) که حدود 600 متر با مادرچاه فاصله دارد، احداث شده است. برای احداث سد قطر میله‌چاه را به سه متر افزایش داده‌اند و دیواری به ضخامت یک متر، عرض سه متر و ارتفاعی حدود 12 متر ساخته‌اند. از کف دیوار به ازای هر یک متر ارتفاع، یک سوراخ استوانه‌ای‌شکل به قطر 30 سانتی‌متر به وجود آورده‌اند. در مجموع هفت سوراخ روی این دیواره به چشم می‌خورد. پس از آن که سوراخ‌ها مسدود و محفظه پشت سد پر شد، سوراخ‌ها را به نوبت، از بالا باز می‌کنند. مردم وزوان به تجربه دریافته‌اند که 10 روز طول می‌کشد تا سطح آب افت کند و زمان باز شدن سوراخ بعدی فرا رسد. فرایند باز کردن سوراخ‌ها تا اوایل تابستان طول می‌کشد و بدین‌ترتیب آب مورد نیاز کشاورزان بدون مشکل تامین می‌شود.

ثبت ملی و جهانی قنات وزوان
این اثر اعجاب‌آور در سال 2001 میلادی (1379 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید. قنات وزوان یکی از 11 قناتی بود که در سال 2016 میلادی (1395 خورشیدی) در سازمان یونسکو ثبت شد.