گوشه‌ای از زیبایی‌های غیرقابل توصیف مسجد جامع اصفهان

در سراسر جهان کمتر بنای تاریخی را می‌توان یافت که مجموعه‌ای از سبک‌های معماری یک سرزمین باشد. با این حال «مسجد جامع اصفهان» که به عنوان «مسجد جامع عتیق» و «مسجد جمعه» نیز خوانده می‌شود، یکی از بهترین نمونه‌های هنر معماری ایرانی در چندین عصر مختلف است. این اثر گران‌قدر را که به عنوان یکی از آثار ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو شناخته می‌شود، می‌توان گنجینه‌ای از تاریخ معماری ایرانی اسلامی دانست. قطعا بازدید از چنین اثر منحصر به فردی، برای علاقمندان به معماری بسیار هیجان‌انگیز و برای دوست‌داران آثار تاریخی خاص و به‌یادماندنی خواهد بود.

تاریخچه مسجد جامع اصفهان
مورخان معتقدند پیش از شکل‌گیری شهر اصفهان، این منطقه را «سپاهان» می‌نامیدند. سپاهان مجموعه‌ای از روستاهای کوچک در کنار زاینده‌رود بوده است. هسته اصلی این مسجد حوالی سال 777 میلادی (156 هجری قمری) در روستایی به نام «یاوان» به وجود آمده که در مرکز مجموعه روستاها قرار داشته است. در آن زمان یک نهر که از زاینده‌رود منشعب می‌شد از حیاط مسجد عبور می‌کرد. بعدها بقایای نهر زیر سنگ‌فرش‌های حیاط مدفون شد و امروز اثری از آن دیده نمی‌شود.
در سال 846 میلادی (226 هجری قمری)، معتصم، خلیفه وقت سلسله عباسیان دستور داد بنای اولیه مسجد تخریب و یک مسجد جدید ساخته شود. بدین ترتیب بنایی ستون‌دار با سقفی چوبی به وجود آمد که هنوز هم بخش‌هایی از آن باقی است. در این دوره یک کتابخانه نیز در مسجد ایجاد شد و کتاب‌هایی از بلاد اسلامی در آن گرد آمد. بعد از ضعف حکومت عباسیان، اصفهان نیز دچار هرج و مرج شد، تا این که آل بویه در 945 میلادی به روی کار آمد. مهم‌ترین تحولی که در این دوره در مسجد جامع اصفهان رخ داد، رشد کتابخانه آن بود، به شکلی که برخی مورخان شمار کتاب‌های موجود در آن را تا 170 هزار جلد ذکر کرده‌اند.
پس از این دوره، مهم‌ترین تغییرات در مسجد جامع اصفهان در دوره سلجوقیان (1037 تا 1194 میلادی) رخ داد. اصفهان در بخش‌هایی از دوره سلجوقی پایتخت ایران بود. در این دوره معماران از سنت عربی در ساخت مساجد فاصله گرفتند و با ساخت چهار ایوان، سبکی جدید ابداع کردند. پس از دوره سلجوقیان، اصفهان مجددا به دوره‌ای از ناآرامی وارد شد. مهم‌ترین رویداد این دوره برای مسجد جامع اصفهان، حریق گسترده‌ای بود که در سال 1121 میلادی (515 هجری قمری) در آن ایجاد شد و کتابخانه ارزشمند آن را به نابودی کشاند. کتیبه‌ای در شمال شرق مسجد وجود دارد که به این حریق اشاره دارد. در سال‌های بعد عملیاتی برای بازسازی مسجد انجام شد. پس از حمله مغولان به ایران و تاسیس سلسله ایلخانان (1256 تا 1356 میلادی) توجه به اصفهان هم بیشتر شد و محرابی در بخش غربی مسجد جامع اصهفان به وجود آمد. این محراب امروز هم پابرجاست و در آن بهترین نمونه‌های هنر گچ‌بری و خطاطی مشاهده می‌شود. تغییرات بنا در دوره‌های بعد چندان چشم‌گیر نبود و عمدتا به اضافه شدن تزئینات و اصلاح ساختار آن اختصاص داشت.
مسجد جامع اصفهان اصلی‌ترین مرکز گسترش منطقه شهری اصفهان بود. این مسجد به تدریج در هر دوره تاریخی با رشد شهر اصفهان پیشرفت کرد و قسمت‌هایی به آن افزوده شد. از این نظر نمی‌توان مسجد را به دوره‌ای خاص منسوب کرد.


شبستان قدیمی مسجد جامع اصفهان

در کاوش‌های باستان‌شناسی آثاری از پیش از دوره اسلامی در محوطه مسجد به دست آمده است؛ از جمله پایه‌ستونی که نقوشی از دوره ساسانی بر آن دیده می‌شد. به عقیده برخی کارشناسان این یافته‌ها نشان می‌دهد پیش از ورود اسلام، در این محل آتشکده‌ای وجود داشته که بعدها مسجد روی بقایای آن ساخته شده است.
معماری و ساختار مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان 1040 متر مربع مساحت دارد. صحن اصلی بنا ابعادی برابر با 60 در 70 متر دارد. استفاده از طرح‌های دایره‌ای در طراحی اجزای مختلف مسجد، یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد مسجد به شمار می‌آید. البته ستون‌ها سطح مقطع مربعی‌شکل دارند و روی آن‌ها نقوشی دیده می‌شود. مسجد چندین گنبد دارد که «تاج‌الملک» و «نظام‌الملک» دو گنبد اصلی آن شمرده می‌شوند. این دو گنبد به نام دو تن از وزرای دربار سلجوقیان نامیده شده است. گفته می‌شود این دو تن در رقابت با یکدیگر گنبدهایی برای مسجد ساخته‌اند که گنبد نظام‌الملک در ایوان جنوبی و گنبد دیگر روبروی آن، در بخش شمالی بنا واقع است. گنبد نظام‌الملک را یکی از بهترین نمونه‌های باقی‌مانده از معماری دوره سلجوقی می‌دانند. در ساخت این گنبد از آجر و گچ بهره گرفته شده است. در مقابل آن چه گنبد تاج‌الملک را متمایز می‌کند، نقوش هندسی داخل آن است. گنبد تاج‌الملک از گنبد دیگر کوچک‌تر است، ولی ظرافتی بی‌مثال در ساخت آن به چشم می‌آید. هر دو گنبد روی استوانه‌ای سوار شده و به مرور از پایه‌ای چهار ضلعی به ساختاری هشت و 16ضلعی تغییر یافته‌اند و در نهایت به حالت دایره‌ای رسیده‌اند.


کاشی‌کاری مسحورکننده مسجد جامع اصفهان

در معماری ایرانی اسلامی کاشی‌کاری به اوج زیبایی رسیده است، با این حال می‌توان جامع اصفهان را صاحب یکی از زیباترین مجموعه کاشی‌کاری‌های موجود در جهان دانست. مسجد چهار ایوان دارد که هر چهار، در دوره سلجوقی بنا شده‌اند:
•    ایوان صاحب در بخش جنوبی؛ در ایوان جنوبی که ابعاد آن 13.5 در 13.8 متر است، دو مناره به ارتفاع 35 نیز وجود دارد که به احتمال زیاد ساخت آن به دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) بر می‌گردد.
•    ایوان درویش در بخش شمالی با ابعاد 21.6 در 9 متر که به جز گنبد تاج‌الملک گنبدی به نام «خسروی» نیز روی آن ساخته شده است. قدمت این گنبد به عصر صفوی باز می‌گردد.
•    ایوان استاد در بخش غربی؛ این ایوان محوطه‌ای تقریبا مربعی‌شکل با ابعاد 12 متر است و در آن کتیبه‌هایی فراوان دیده می‌شود. شبستان و محراب الجایتو در این بخش قرار دارد.
•    ایوان شاگرد در قسمت شرقی ابعادی مشابه ایوان غربی دارد. دو شبستان، یک محراب، یک شاه‌نشین (اتاقی با تزئینات بسیار زیاد که عمدتا محل پذیرایی و اقامت مقامات و افراد صاحب نفوذ بود) و یک مدرسه دینی در این بخش دیده می‌شود.
زیبایی و تنوع معماری مسجد جامع اصفهان به قدری زیاد است که بازدید دقیق آن به زمان زیادی نیاز دارد. این بنای تاریخی در میدان قیام اصفهان، خیابان مجلسی و در انتهای بازار بزرگ واقع است. پیشتر از سمت بازار یک ورودی به مسجد وجود داشت که امروزه برای محافظت بیشتر از بنا، مسدود شده است. همچنین در گوشه شمال غربی مسجد بقعه‌ای قرار دارد که علامه محمدتقی مجلسی و علامه محمدباقر مجلسی، به همراه چند تن دیگر در آن مدفونند.
ثبت ملی و جهانی مسجد جامع اصفهان
این مسجد در سال 1932 میلادی (1310 خورشیدی) به عنوان یکی از نخستین آثار ملی ایران به ثبت رسید. همچنین نام این اثر در سال 2012 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.