منطقه فسیلی مراغه، بهشتی برای دیرینه‌شناسان

مراغه یکی از شهرهای بزرگ آذربایجان شرقی است و دومین شهر پرجمعیت این استان شناخته می‌شود. این شهر در دوره‌ای پایتخت حکومت ایران هم بوده است. اهمیت مراغه سبب شده در این شهر آثار تاریخی جالب توجهی بر جا بماند. با این وجود، مراغه تنها به خاطر آثار تاریخی خود شهرت ندارد، بلکه در اطراف این شهر منطقه‌ای وجود دارد که به «منطقه فسیلی مراغه» مشهور است. این منطقه حدود 40 هزار هکتار وسعت دارد و علی‌رغم کاوش‌های صورت‌گرفته، هنوز اسرار فراوانی را در دل خود حفظ کرده است. از این رو مراغه را می‌توان صاحب ظرفیتی بسیار زیاد برای تحقیقات دیرینه‌شناسی دانست.

البته در ایران مناطق فسیلی دیگری نیز وجود دارد که از نظر پراکندگی جغرافیایی، بخش وسیعی از پهنای سرزمینی آن را تشکیل می‌دهد. بیش از همه، مناطق شمال، شمال شرق و شمال غرب ایران محل شکل‌گیری فسیل‌ها بوده است. از مجموع شواهد به دست آمده این گونه برداشت می‌شود که در سراسر مناطق نیمه شمالی ایران امروز، جانوران علف‌خوار و پستاندار زندگی می‌کردند؛ جانورانی که بسیاری از آن‌ها امروز از میان رفته‌اند.

ویژگی‌های منطقه فسیلی مراغه

فسیل‌های یافت‌شده در منطقه فسیلی مراغه، بیشتر به مهره‌داران هفت تا 12 میلیون سال پیش و اواخر دوران سوم زمین‌شناسی تعلق دارد. تراکم بالای فسیل‌ها در این منطقه سبب شده آن را «بهشت فسیلی ایران» لقب دهند. از این نظر، شهرت منطقه فسیلی مراغه در جهان فراگیر شده است، به طوری که آن را به عنوان یکی از پنج منطقه مهم فسیل‌دار جهان بر می‌شمارند. منطقه فسیلی مراغه در جنوب کوه‌های سهند قرار دارد و مرزهای آن تا تبریز، میانه، ورزقان و بستان‌آباد ادامه پیدا می‌کند. از میان 40 هزار هکتار مساحت منطقه، 1026 هکتار به عنوان «اثر طبیعی ملی فسیلی مراغه» مورد حفاظت قرار گرفته و کلیه فعالیت‌ها برای اکتشاف، حفظ و استخراج فسیل مهره‌داران با نظارت سازمان حفاظت محیط زیست ایران انجام می‌شود. انباشت و ته‌نشینی رسوبات رودخانه‌ای، مردابی، دریاچه‌ای و دشت سیلابی، یکی از عوامل اصلی وجود فسیل‌های فراوان در این منطقه به شمار می‌آید. دانشمندان از نوع فسیل‌های به‌دست‌آمده، مجموعه ساوانای آفریقا را نزدیک‌ترین مجموعه جانوری امروز به شرایط منطقه فسیلی مراغه می‌دانند.

کاوش‌های منطقه فسیلی مراغه

در این منطقه کاوش‌های زیادی از سوی دیرینه‌شناسان و زمین‌شناسان ایرانی و خارجی صورت گرفته که نخستین آن به حدود 170 سال پیش باز می‌گردد، زمانی که روس‌ها برای نخستین بار فسیل‌هایی را در این منطقه کشف کردند و به ارزش بالای آن پی بردند. پس از آن محققانی از اتریش، انگلیس، آمریکا، فرانسه، فنلاند، چین و ژاپن در منطقه حضور یافته‌اند.

یکی از گسترده‌ترین اکتشافات منطقه در میان سال‌های 1974 تا 1976 میلادی (1353 تا 1355 خورشیدی) با حضور گروهی از موزه تاریخ طبیعی لس‌آنجلس و موزه ملی تاریخ طبیعی آمریکا انجام شد. آنان با حفاری در این منطقه، مطالعه‌ای انجام دادند که در آن، کشف بقایایی متعلق به 11 تا پنج میلیون سال پیش (اواخر میوسن تا اوایل پلیوسن)، گزارش شد.

فسیل‌های به دست‌آمده در مراغه

در حال حاضر مراغه امکانات موزه‌ای زیادی برای نگهداری از آثار به دست‌آمده در اختیار ندارد و بیشتر کشفیات، به موزه‌های دیرینه‌شناسی کشورهای دیگر برده شده است. بر اساس اعلام مسئولان محلی، تا سال 2022 میلادی از این منطقه بیش از 2600 قطعه فسیل به دست آمده که در میان آن، فسیل حیواناتی همچون فیل، زرافه، کرگدن، آهو، ببر دندان شمشیری، اسب پاکوتاه و برخی دایناسورها به چشم می‌خورد. این جانوران از جمله ساکنان مناطق اکوسیستم‌های استپی و علفزاری به شمار می‌آیند.

آن چه مراغه را در جهان به شهرت رسانده، کشف فسیل عاج ماستودونت، آرواره بالایی کرگدن، جمجمه گوشتخواران، دندان و آرواره اسب، آرواره زرافه و فسیل دندان یک انسان‌ریخت اولیه است. این انسان‌ریخت احتمالا از گونه انسان راست‌قامت بوده که یک میلیون سال پیش در این منطقه حضور داشته است. همچنین کشف دو گونه منحصر به فرد اسب در مراغه نیز مهم به شمار می‌آید.