آتشکده بهرام و کاربردهای احتمالی آن

در نزدیکی مسیر تهران به ورامین، در 12 کیلومتری جنوب شرقی شهر ری، اثری باستانی قرار دارد که به عقیده باستان‌شناسان، یکی از کهن‌ترین آتشکده‌های باقیمانده از ایران باستان است: آنشکده بهرام. این اثر متعلق به زمانی است که ایرانیان از دین زردشت پیروی می‌کردند و آتش را به دلیل پاک‌کنندگی و گرمابخشی‌اش صاحب منزلتی بسیار والا می‌دانستند. زردشتیان هنوز هم برای عبادت و نیایش در مکانی به نام «آتشکده» گرد می‌آیند و پیرامون «آتش مقدس» به خواندن نیایش‌های کتاب مقدس خود می‌پردازند. آتش مقدس همواره روشن می‌ماند تا جلوه‌ای از قدرت و لطف خداوند باشد.

تاریخچه آتشکده بهرام

آتشکده بهرام همان طور که از نامش پیداست، در دوره بهرام گور (سلطنت از 421 تا 438 میلادی) بنا نهاده شده است، البته این بنا را به خاطر محل قرارگیری‌اش، «آتشکده ری» نیز می‌نامند. بهرام گور در زمانی به سلطنت رسید که اختلافات ایران و روم در اوج بود. او در نخستین سال حکومتش با رومیان وارد جنگی شد که زمینه مذهبی داشت و در نهایت به صلح منتهی شد. او یکی از مشهورترین پادشاهان ساسانی است که نامش در ادبیات پارسی، با داستان‌های زیادی پیوند خورده است؛ داستان‌هایی که گاه رنگ و بوی اسطوره به خود می‌گیرند. موسیقی و شکار، علاقمندی‌های عمده بهرام بود. او را به دلیل علاقه به شکار گورخر به «بهرام گور» لقب داده‌اند. همین زمینه عده‌ای را بر آن داشته تا بنایی را که آتشکده بهرام خوانده می‌شود، شکارگاه سلطنتی بهرام گور بدانند. به عقیده آنان وجود چنین بنایی در محلی که خارج از محدوده‌های اصلی سکونت مردم بود، با هدف استفاده در هنگام تفرج و شکار بود. با این حال به اعتقاد شماری از کارشناسان، بنای اولیه آتشکده بهرام به قبل‌تر از پادشاهی او باز می‌گردد و حداقل 1800 سال قدمت دارد. در برخی منابع تاسیس بنا را به «فریدون» نسبت داده‌اند. او یکی از شخصیت‌های اسطوره‌ای ایران است که با «کاوه آهنگر» همراه شد و «ضحاک»، پادشاه اهریمنی را شکست داد و عدل و داد را در ایران‌زمین گستراند.

درباره تخریب آتشکده چند نظر وجود دارد. بعضی حمله اسکندر مقدونی به ایران (336 تا 323 پیش از میلاد) را عامل تخریب بنا می‌دانند. یک احتمال دیگر تخریب آتشکده در زمان ورود اسلام به ایران را محتمل می‌داند، هر چند در متون تاریخی شواهدی خلاف این ادعا یافت می‌شود و احتمالا آتشکده پس از ورود اسلام نیز سالم بوده است.

بخشی از آثار کشف‌شده از آتشکده بهرام (تپه میل)

ویژگی‌ها و معماری آتشکده بهرام

از آتشکده بهرام یک جفت قوس هلالی بر یک بلندی که در میان مردم محلی به «تپه میل» شهرت دارد بر جا مانده است. نام تپه میل را بدین سبب برگزیده‌اند که دو قوس هلالی بالای تپه، از دور شبیه میله‌ هستند. امروزه مزارع جو و گندم کشاورزان منطقه «قلعه‌نو» (روستای چاله طرخان) این تپه را به محاصره خود درآورده است. بخش‌های باقیمانده بنا قسمتی از سازه‌های شرقی بنای بزرگ‌تر محسوب می‌شوند. مصالح اصلی ساخت بنا، سنگ و گل است. استفاده از ساروج به عنوان یکی از ملات‌های قدیمی و پرکاربرد معماری ایرانی، این بنا را مستحکم کرده و عاملی برای بقای آن در طول بیش از 16 قرن بوده است. بلندای آتشکده بهرام از دشت‌های اطراف به 18 متر می‌رسد و از دور، به سادگی به چشم می‌آید. ابعاد سازه حدودا 20 در 25 متر است. تپه میل بر چند تپه کوتاه‌تر که در اطراف آن واقعند، اشراف دارد... بنای اصلی آتشکده در راستای شرقی غربی ساخته شده است. احتمالا این سازه تالاری نسبتا بزرگ بود که ستون‌هایی در دو ردیف سه‌تایی داشت.

نقش ماهی بر دیوار آتشکده بهرام در کنار بخشی از آثار کشف‌شده

یک راهروی کم‌عرض تونل‌مانند در محور اصلی تالار به چشم می‌خورد که سراسر طول تالار را از زیرِ زمین طی می‌کند و در انتهای غربی، بر راهروی دیگری که عرضی به همان اندازه دارد، عمود می‌شود. ورودی اصلی بنا در ضلع شرقی و زیر ایوان اصلی بود. هنوز بر دیوارهای آتشکده بهرام تزئینات گچ‌بری وجود دارد. این گچ‌بری‌ها با طرح‌های هندسی و نقش‌های گیاهی و حیوانی ساخته شده‌اند.

ثبت ملی آتشکده بهرام