باغ اکبریه بیرجند، نمونه‌ای کامل از باغ ایرانی

هر قوم و ملتی متناسب با فرهنگ و جغرافیای خود، در طول تاریخ به نوآوری‌هایی در زمینه‌های معماری و ساماندهی فضاهای محیطی دست یافته است. «باغ ایرانی» را باید یکی از نوآوری‌های ایرانیان به شمار آورد که سبک خاصی از فضاسازی محیطی برای استفاده از ویژگی‌های طبیعی شمرده می‌شود. جالب این که باغ‌های ایرانی عمدتا در محیط‌های خشک و کویری شکل می‌گرفتند و در آن‌ها، به خاطر اهمیت منابع آبی، سامانه‌هایی تعبیه می‌شد تا بیشترین بهره‌وری و کمترین هدررفت در منابع آبی به وجود آید. توازن در طراحی باغ ایرانی که به شکلی گسترده در رعایت تقارن در اجزای مختلف باغ خودنمایی می‌کند، یکی از ویژگی‌های اصلی آن است. همین ویژگی است که موجب می‌شود هر گردشگری که ساعتی در یکی از باغ‌های ایرانی درنگ می‌کند، خاطره‌ای بی‌مثال از آرامش را در ذهن خود ثبت کند! «باغ اکبریه بیرجند» یکی از نمونه‌های بسیار زیبای باغ ایرانی است که در شمال شرق ایران قرار دارد و نام آن در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

تاریخچه باغ اکبریه بیرجند
بیرجند شهری در شمال شرق ایران و مرکز استان خراسان جنوبی است. این شهر در گذشته یکی از مراکز استقرار حکومت‌های محلی به شمار می‌آمد. حاکمان محلی بیرجند در ارگی زندگی می‌کردند که ابتدا از فضای شهری جدا بود، ولی به تدریج با افزایش جمعیت و گسترش فضای شهری توسط خانه‌های مردم احاطه شد. این وضعیت حاکمان را به فکر ایجاد یک محیط حکومتی جدید انداخت. در دوران «علی‌اکبر خان حشمت‌الملک»، زمانی که حکومت از زندیه به قاجاریه منتقل شد (اواخر قرن هجدهم میلادی) عمارتی ساخته شد که امروز به «اکبریه» مشهور است. این عمارت امروزه در شرقی‌ترین بخش باغ اکبریه واقع است و قدیمی‌ترین سازه آن شمرده می‌شود. پس از حشمت‌الملک، فرزند او، «شوکت‌الملک» که سمت فرمانداری منطقه را بر عهده داشت، به گسترش باغی در مجاورت عمارت اکبریه همت کرد. در این دوره بود که باغ به محلی برای برگزاری جشن‌های بزرگ با حضور مهمانان داخلی و خارجی تبدیل شد. پس از شوکت‌الملک، فرزندش «اسدالله علم» که از چهره‌های سیاسی دوره پهلوی دوم محسوب می‌شد و در سال‌های 1962 تا 1964 میلادی (1341 تا 1342 خورشیدی) نخست‌وزیر ایران بود، باغ را به ارث برد. وی در برخی ایام سال در این باغ سکونت پیدا می‌کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی (1979 میلادی) این باغ به عنوان محلی برای استقرار برخی دستگاه‌های حاکمیتی مورد استفاده قرار گرفت و در نهایت در سال 1992 میلادی (1371 خورشیدی) طرحی برای تبدیل عمارت اصلی باغ به موزه مطرح شد. در سال‌های بعد سایر فضاهای باغ به عنوان فضای دانشگاهی تغییر کاربری داد.


عکس: عمارت باغ اکبریه بیرجند

ویژگی‌های باغ اکبریه بیرجند
مساحت باغ به 45 هزار متر مربع می‌رسد. یکی از نکات جالب در احداث باغ اکبریه بیرجند، استفاده از سبک معماری روسی در بخش‌هایی از آن است. در این باغ می‌توان سه ویژگی اصلی باغ ایرانی را به وضوح تشخیص داد: عنصر آب و نقش محوری آن در طراحی فضایی، وجود یک عمارت بزرگ و ساخت دیوارهایی بلند در اطراف باغ. در احداث این باغ از الگوی چلیپایی (صلیبی‌شکل) استفاده شده است. این الگو از دوره هخامنشیان (هزاره اول پیش از میلاد) در معماری ایرانی رایج شد. باغ چند خیابان دارد که در دو طرف آن کاج‌هایی سر به فلک کشیده به چشم می‌خورد. گونه‌هایی از درختان انار و توت نیز در میان کاج‌ها کاشته شده‌اند. ساختار کلی باغ را می‌توان به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرد که باغ جنوبی، کوچک‌تر است ولی چندین بنا به عنوان فضای خدماتی، اسطبل و اقامتگاه را در خود جای داده است. در این بخش یک استخر مرکزی مربع‌شکل هم به چشم می‌خورد. هر دو بخش باغ، در زمینی شیب‌دار احداث شده است. عمارت اصلی در بالاترین قسمت باغ قرار دارد. این عمارت دو طبقه دارد و تزئینات مختلف، پنجره‌های ارسی با شیشه‌های رنگی و طرح‌های اسلیمی و هندسی به آن شکوهی وصف‌ناشدنی بخشیده است.

موزه‌های باغ اکبریه بیرجند
بخش‌هایی از این باغ به برپایی موزه اختصاص یافته است. «موزه باستان‌شناسی» یکی از موزه‌های باغ محسوب می‌شود. این موزه کار خود را از 1992 میلادی (1371 خورشیدی) آغاز کرد. موزه باستان‌شناسی باغ اکبریه بزرگ‌ترین موزه استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود و در آن اشیای مختلفی مانند کوزه‌های سفالی، سکه‌های قدیمی، سلاح‌ و اشیای عتیقه در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. قدمت برخی اشیای این موزه به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد. یکی دیگر از موزه‌های برپاشده در این باغ، «موزه مردم‌شناسی» است که در آن اشیایی مرتبط با زندگی مردم منطقه دیده می‌شود. در «موزه حیات وحش» این مجموعه نیز نمونه‌هایی کمیاب از گونه‌های موجود در منطقه گرد آمده است.


عکس: موزه مردم‌شناسی باغ اکبریه بیرجند

ثبت ملی و جهانی باغ اکبریه بیرجند
مجموعه باغ اکبریه در سال 1993 میلادی (1372 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. در سال 2011 نام این باغ به همراه هشت باغ دیگر به عنوان مجموعه «باغ ایرانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسید.