کاروانسرای آجری و کاروانسرای سنگی انجیره، دو اثر جهانی در فاصله 500 متری

در کمتر نقطه‌ای از جهان می‌توان فرصت بازدید از دو اثر جهانی را با طی مسافتی کمتر از 500 متر به دست آورد، ولی اگر به شهرستان اردکان استان یزد سفر کنید، این فرصت را خواهید داشت تا با بازدید از «کاروانسرای سنگی» و «کاروانسرای آجری»، ضمن دیدن دو بنای ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، گوشه‌ای از تاریخ معماری ایران را هم مرور کنید! هر دوی این کاروانسراها در منطقه‌ای کویری به نام «انجیره» و در مسیر ارتباطی شهرهای یزد و طبس قرار دارند. استان یزد، به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در گذشته یکی از مسیرهای عمده عبور کاروان‌ها بود. به همین دلیل در نقاط مختلف آن کاروانسراهایی به وجود آمده بود که امروز شمار قابل توجهی از آن‌ها پا بر جا هستند. نام شش کاروانسرای استان یزد در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

کاروانسرای سنگی، قدیمی‌ترین کاروانسرای یزد
کاروانسرای سنگی به دوره ایلخانی (1256 تا 1356 میلادی) بر می‌گردد، هر چند برخی کارشناسان معتقدند قدمت کاروانسرا بیشتر است و به قرن چهارم هجری قمری (قرن دهم میلادی) مربوط می‌دانند. چنان که از نام کاروانسرا مشخص است، سنگ عمده‌ترین مصالح ساخت آن شمرده می‌شود، البته در برخی قسمت‌های بنا، از جمله هشتی ورودی آن، از آجر نیز استفاده شده است. کاروانسرا یک پلان هشت‌ضلعی نامنظم دارد. از بقایای موجود کاروانسرای سنگی مشخص است که کاربری آن با کاروانسراهای معمول تفاوت‌هایی داشته است. کاروانسرا دارای اصطبل‌هایی است که یک در آن به حیاط کاروانسرا و در دیگر به ورودی بنا راه دارد. با وجود آن که تقریبا تمام سقف کاروانسرا فرو ریخته، فرورفتگی‌هایی در دیوارها قابل تشخیص است که به عنوان تاقچه و شومینه مورد استفاده قرار می‌گرفت. این اثر در سال 1999 میلادی (1378 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.

کاروانسرای آجری، اقامتگاهی مطلوب برای کاروان‌های قدیمی
این کاروانسرا نسبت به کاروانسرای سنگی جدیدتر است و تاسیس آن به دوره قاجاریه (قرن نوزدهم) باز می‌گردد. احتمالا پس از آن که کاروانسرای سنگی از رونق افتاده و به مرور دچار آسیب شده، کاروانسرای آجری را بنا نهاده‌اند تا به عنوان محلی برای اقامت موقت کاروان‌ها مورد استفاده قرار گیرد. همین موضوع یکی از دلایلی بود که موجب بی‌توجهی بیشتر به کاروانسرای سنگی شد و به فرسایش بیشتر آن دامن زد. کاروانسرا را چنان که از نامش بر می‌آید، از آجر ساخته‌اند. شکل ساخت کاروانسرا مانند بسیاری دیگر از نمونه‌های کاروانسرای ایرانی است: بنا به صورت چهارضلعی ساخته شده و یک حیاط در مرکز آن قرار دارد. در چهار سمت بنا، اتاق‌هایی ایوان‌دار رو به حیاط ساخته شده است. سطح اتاق‌ها نزدیک یک متر از سطح حیاط بالاتر است و ایوان علاوه بر محلی برای استراحت کاروانیان، جایی برای عرضه محصولات و کالاها نیز بوده است. در چهار طرف کاروانسرا برج‌هایی با تزئینات آجری دیده می‌شود. با توجه به این که کاروانسرا در یک منطقه نسبتا مسطح قرار دارد، برج‌ها اشراف خوبی بر مناطق اطراف دارند. البته کوه‌های پراکنده‌ای در دوردست‌ها قرار دارند که زینت‌بخش منظره کاروانسرا هستند! در گذشته گاهی بر بالای برج‌ها مشعلی می‌افروختند تا کاروان‌هایی که شب در راه مانده‌اند، با دیدن نور مشعل به کاروانسرا هدایت شوند. همچنین از نظر فنی این برج‌ها وظیفه استحکام‌بخشیدن به بنا را نیز عهده‌دار بودند. در این کاروانسرا به دلیل دور بودن از آبادی، قنات و آب‌انباری احداث شده بود تا نیازهای ساکنان تا حد امکان تامین شود و کاروانسرا محلی مطلوب برای اقامت کاروانیان باشد. ساختار کاروانسرای آجری انجیره با توجه به مرمت‌هایی که در چند دهه اخیر روی آن صورت گرفته، تقریبا سالم باقی مانده است. راهروهای موازی در دو طرف کاروانسرا با طاق‌چشمه‌های آجری منظم و زیبا یکی از دیدنی‌های این کاروانسرا محسوب می‌شود.

ثبت جهانی کاروانسرای سنگی و کاروانسرای آجری انجیره
در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض عربستان برگزار می‌شد، دو کاروانسرای آجری و سنگی انجیره به همراه 52 کاروانسرای دیگر به عنوان «کاروانسراهای ایرانی» به ثبت رسیدند. این رویداد در 17 سپتامبر 2023 میلادی (26 شهریور 1402) صورت گرفت.