بافت تاریخی یزد، میراث مردمان خون‌گرم کویر برای جهانیان

یکشنبه نهم جولای 2017 (هجدهم تیرماه 1396) روز بزرگی برای شهر یزد بود؛ روزی که در چهل و یکمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در کراکوف لهستان برگزار می‌شد، بافت تاریخی شهر یزد به عنوان میراث جهانی ثبت شد تا یزد، نخستین شهر ایران باشد که نامش در فهرست جهانی جای می‌گیرد. بافت تاریخی شهر یزد در سال 2005 میلادی (1384 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود و کار ثبت جهانی آن، در سال 2010 میلادی (1389 خورشیدی) با انعقاد قراردادی مشاوره‌ای کلید خورد. چندی بعد در سال 2015 میلادی (1394 خورشیدی) پرونده‌ای از سوی ایران تهیه و به یونسکو ارسال شد و در نهایت در سال 2017 این پرونده با حمایت قاطع شرکت‌کنندگان به تصویب رسید تا مقدمات معرفی این شهر کهن به جهانیان فراهم شود.

تاریخچه بافت تاریخی یزد
بافت تاریخی یزد قدمتی به اندازه خود این شهر دارد. منابع تاریخی پیشینه یزد را به حکومت اساطیری پیشدادیان مربوط می‌کنند، ولی آن چه مسلم است، این شهر حداقل از دوره ساسانیان (قرن سوم میلادی) اهمیتی راهبردی داشته است. لغت‌شناسان ریشه نام «یزد» را به «ایزد» ربط می‌دهند و این نام را ناشی از اهمیت مذهبی این شهر می‌دانند. دیگر احتمال آن است که یزد با دستور یزدگرد اول (سلطنت از 399 تا 420 میلادی) به وجود آمده و به همین مناسبت به این نام خوانده شده است. در طول تاریخ، یزد یکی از مراکز اصلی استقرار حکومت‌های محلی محسوب می‌شد. حکومت آل مظفر (قرن هشتم هجری قمری/ چهاردهم میلادی) از مشهورترین حکومت‌های محلی یزد به شمار می‌آید. در دوره آل مظفر تحولاتی شگرف در یزد به وجود آمد. در قرن شانزدهم میلادی یزد به خاطر برخورداری از ابریشم و منسوجات مرغوب، مورد توجه بازرگانان بود. جایگاه این شهر در دوره‌های بعدی نیز حفظ شد. مهم‌ترین دلیل این موضوع شرایط جغرافیایی یزد و نقش آن در ارتباطات بود. امروزه نیز این شهر به عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای مرکزی ایران شناخته می‌‌شود و در مسیر شاه‌راه‌های ارتباطی کشور قرار دارد.

ویژگی‌های بافت تاریخی یزد
پرونده‌ای که در یونسکو به ثبت جهانی رسید، 743 هکتار از بافت تاریخی شهر یزد را در بر می‌گرفت. البته حریم مربوط به بافت تاریخی شهر یزد به حدود پنج هزار هکتار می‌رسد. زنده بودن و جریان داشتن سکونت اهالی یزد در این بافت، یکی از دلایلی بود که موجبات همراهی و حمایت کشورهای مختلف از این پرونده را فراهم آورد. بخشی از شهر که در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، به عنوان نمادی از بافت غنی خشتی و گلی یزد به شمار می‌آید. این مصالح در کنار فنونی که برای ساخت بناهای متناسب با اقلیم گرم و خشک ایران رایج است، در آب‌انبارها، مساجد، حمام‌ها، قنات‌ها، بادگیرها و سایر سازه‌های موجود در این بافت تاریخی نمود پیدا کرده است.
بادگیر را باید یکی از مهم‌ترین جلوه‌های معماری کهن شهر یزد به شمار آورد که در بافت تاریخی این شهر حضور پررنگی دارد. بادگیرها اختراعی هوشمندانه بودند که با استفاده از جریان طبیعی هوا، در مناطق گرم و کویری هوای داخل منزل را خنک می‌کردند. در بافت تاریخی یزد، معمولا خانه‌ها در جهت جنوب ساخته شده‌اند و فضاهایی برای اقامت تابستانی و زمستانی ساکنان تعبیه شده است. در این خانه‌ها بخش جنوبی در تابستان و بخش شمالی در زمستان مورد استفاده قرار می‌گرفت و این نحوه استفاده، به دلیل جهت تابش خورشید در فصول مختلف سال بود. در این منازل حیاط مرکزی اصلی‌ترین فضای خانه محسوب می‌شود که معمولا در میانه آن یک حوض قرار دارد و در اطراف، یک یا چند باغچه دیده می‌شود.
در دیدگاهی کلی‌تر بافت شهری یزد فضایی محصور و متراکم دارد. در این بافت ساختمان‌ها بدون فاصله و به صورت چسبیده به هم احداث شده‌اند و ساختار کوچه‌ها نامنظم، باریک و بعضا سرپوشیده (ساباط) است. عمده‌ترین عاملی که جهت ساخت منازل و ساختمان‌ها را در این بافت تعیین می‌کند، تابش آفتاب و پس از آن، سمت وزش باد است. بدین ترتیب بیشترین هم‌خوانی میان بافت تاریخی یزد با طبیعت دیده می‌شود.
در سراسر بافت تاریخی یزد بیش از هزار جاذبه دیدنی وجود دارد که خانه‌های ایلخانی، مساجد میرخضرشاه و جامع، بقعه شمس‌الدین، آب‌انبارهای کوچه‌بندان، شش بادگیر و بازار، باغ دولت‌آباد و میدان امیر چخماق از جمله مهم‌ترین آن‌ها هستند. فهادان، قلعه کهنه، مصلی، کوچه بیوک، خرمشاه، میرقطب، چهار منار، شش بادگیر، یعقوبی، لب خندق و سر دو راه، محلاتی هستند که در محدوده بافت قدیمی شهر یزد واقعند. از این میان قدمت و شهرت فهادان و چهارمنار بیشتر است.