حمام جلفا، سازه‌ای تاریخی برای خدمت‌رسانی به کاروان‌های تجاری

برخورداری از موقعیت جغرافیایی مناسب، «جلفا» را به یکی از مهم‌ترین شهرهای استان آذربایجان شرقی تبدیل کرده است. جلفا در مرز ایران با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار دارد و به همین دلیل، فعالیت‌های تجاری و ترانزیتی از طریق این شهرستان بسیار پر رونق است. همچنین راه آهن ایران در جلفا به قفقاز و آسیای میانه متصل می‌شود. تاسیس منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس در استان آذربایجان شرقی که هفت بخش مجزا دارد و جلفا مرکز آن محسوب می‌شود، اهمیت اقتصادی این شهر را مضاعف کرده است. البته این میزان اهمیت، پیشینه‌ای تاریخی دارد و منحصر به دوره معاصر نیست. در طول صدها سال، این شهرستان به عنوان یکی از پایگاه‌های مهم مذهبی، اقتصادی و فرهنگی منطقه شناخته می‌شد. آثار تاریخی پرشماری که در سطح شهرستان بر جا مانده، گواهی بر این ادعاست. از میان این آثار متنوع، کاروانسرای خواجه‌نظر، کلیسای چوپان و کلیسای سنت استپانوس در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند، با این حال جذابیت و اهمیت دیگر آثار تاریخی شهرستان کم از آن‌ها نیست. حمام جلفا که با نام «حمام تاریخی جلفا» نیز شناخته می‌شود، از جمله آثار تاریخی این شهر است که با وجود فقدان اسناد تاریخی متقن، عمر آن بیش از 150 سال تخمین زده می‌شود.

تاریخچه و ویژگی‌های حمام جلفا
توصیه اسلام به نظافت یکی از دلایلی بود که موجب شد در طول قرن‌ها، نهادهایی به عنوان حمام یا گرمابه در شهرهای مختلف ایران شکل گیرند و توسعه پیدا کنند. دشواری تهیه آب و مواد سوختی، موجب می‌شد معماری حمام‌ها با هدف بالا بردن میزان بهره‌وری، بر اساس اصولی خاص انجام شود. حمام‌ها در اصل محلی برای ارائه خدمات بهداشتی بودند، ولی نمی‌توان از کارکردهای فرهنگی و اجتماعی آن‌ها چشم‌پوشی کرد. در برخی شهرها، حمام به عنوان محلی برای معاشرت افراد و برگزاری اجتماعات کوچک شناخته می‌شد و گاهی در رویدادهایی خاص مانند عروسی، بعضی آیین‌ها در آن به اجرا در می‌آمد. با گسترش امکانات شهری و دسترسی همگانی به آب لوله‌کشی، حمام‌های عمومی کم‌کم از رونق افتادند، ولی شمار زیادی از آن‌ها اکنون به عنوان آثار تاریخی پا بر جا و مورد توجه هستند. سرگذشت حمام تاریخی جلفا نیز تا حدی مشابه دیگر حمام‌های عمومی ایران است. این حمام امروز کاربری سابق را ندارد ولی به عنوان اثری تاریخی شناخته می‌شود و بخش‌هایی از آن به عنوان موزه تغییر کاربری داده است تا اشیایی تاریخی مربوط به منطقه جلفا در آن به نمایش در آید.
درباره تاریخچه حمام تاریخی جلفا اسناد محکمی وجود ندارد، با این حال باید عمر آن را بیشتر از 150 سال دانست. علاوه بر شاخصه‌های معماری حمام، وجود برخی داستان‌ها و روایت‌های عامیانه نیز این ادعا را تایید می‌کند. برخی این حمام را همچون حمام کردشت از دارایی‌های عباس‌میرزا (درگذشته 1833 میلادی) ولیعهد ایران در دوره فتحعلی‌شاه (سلطنت از 1797 تا 1834 میلادی) و فرمانده ارتش ایران در جنگ‌های ایران و امپراتوری روسیه می‌دانند، هرچند این ادعا دارای سند تاریخی نیست. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد در زمان جنگ ایران و امپراتوری روسیه، این حمام برای استفاده لشکریان ایران بنا نهاده شده است. حمام را در مسیری ساخته‌اند که کاروان‌ها پیش از عبور از رود ارس، از آن جا می‌گذشتند. بدین ترتیب باید یکی از اهداف اصلی ساخت بنا را خدمت‌رسانی به کاروان‌های عبوری دانست.

معماری حمام جلفا
مثل دیگر حمام‌های ایرانی فضاهایی همچون رختکن، سربینه و گرم‌خانه در ساختار حمام جلفا تدارک دیده شده است. مجموع مساحت حمام به حدود 500 متر مربع می‌رسد. ستون‌های موجود در بنا با سرستون‌هایی مقرنس‌کاری‌شده زیبایی چشم‌گیری دارند. گنبد گرم‌خانه روی چهار ستون سنگی واقع شده است. هشت گنبد کوچک‌تر نیز در اطراف آن قرار دارد. آب این حمام از یک رشته قنات تامین می‌شد. این قنات از روستای شجاع‌آباد عبور می‌کرد و پس از وارد شدن به حمام، با هیزم گرم می‌شد.

حمام جلفا در کجا قرار دارد؟
این حمام تاریخی کمی با مرکز شهر جلفا فاصله دارد. برای بازدید از این اثر باید به جنوب شرقی شهر جلفا بروید. حمام در حد فاصل گمرک و تاسیسات راه‌سازی و در کرانه‌های جنوبی رود ارس واقع شده است. فاصله حمام از شهر تبریز 136 کیلومتر است.

ثبت ملی حمام جلفا
حمام جلفا در سال 2008 میلادی (1387 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.