برکه کل گراش، بزرگ‌ترین آب‌انبار ایران

آب‌انبار یا برکه، حوض یا استخری سرپوشیده است که برای ذخیره آب در ارتفاعات پایین‌تر از سطح زمین به وجود می‌آید. آب‌انبار را در مناطق کم‌آب و کویری از آب باران یا جویبارهای فصلی پر می‌کردند تا در فصول کم‌باران، از آب آن بهره‌‌برداری شود. در ایران آب‌انبارهای فراوانی وجود دارد و ساخت آن، با تاریخ حفر قنات، پیوند دارد، ولی احتمالا بزرگ‌ترین آب‌انباری که در ایران ساخته شده، برکه کل گراش است که در جنوب غربی این شهر واقع شده است.

ویژگی‌های برکه کل

برکه کل یا گنج‌البحر به دوره قاجار (قرن هجدهم) تعلق دارد. این آب‌انبار در مسیر رودخانه فصلی بئت یا تنگاب قرار دارد. برکه را در جایی ساخته‌اند که در فصول پرباران از آب پر شود و در فصول گرم از تابش آفتاب و تبخیر آب، در امان بماند. حتی امروز که بسیاری از مسیرهای آبراهه‌های منتهی به برکه بر اثر ساخت‌ و سازهای اطراف، تخریب شده، برکه پس از بارش باران از آب پر می‌شود. این واقعیت از جانمایی دقیق برکه حکایت دارد.

سازنده این برکه «حاج اسدالله»، یکی از افراد نیکوکار گراش بوده است. وی در نزدیکی این برکه، آب‌انبار دیگری ساخته که امروزه به نام «آب‌انبار اسدالله» مشهور است. با وجود آن که کتیبه‌ای در برکه کل وجود ندارد و تاریخ دقیق ساخت آن مشخص نیست، می‌توان به خاطر یکسان بودن سازنده هر دو بنا، برکه کل را به دوره قاجار نسبت داد. آب‌انبار اسدالله که ساخت آن در سال 1869 میلادی به پایان رسیده، بعد از برکه کل بزرگ‌ترین آب‌انبار گراش است.

نامگذاری برکه کل

«کل» در زبان اچمی (گویش محلی اهالی گراش) به معنای «فرد ناشنوا»ست. از این رو برخی اعتقاد دارند از آن جا که این برکه سقف ندارد و پژواک صدا در آن صورت نمی‌گیرد، این نام را برای آن برگزیده‌اند، گویا برکه ناشنواست و صدای گوینده را نمی‌شنوند و به همین دلیل از پاسخ آن به صورت پژواک، ناتوان است.

برخی دیگر «کل» را معادل گوسفند بدون شاخ می‌دانند و معتقدند برکه کل به دلیل نداشتن سقف، به این نام نامیده شده تا کنایه‌ای از ناقص بودن آن باشد. البته در برخی اسناد قدیمی نام این آب‌انبار «گنج‌البحر» ذکر شده است.

معماری برکه کل

نمای کلی برکه، دایره‌ای‌شکل است و مخزن آن، به شکل استوانه درآمده است. حجم مخزن این آب‌انبار 13 میلیون لیتر است که آن را به یکی از بزرگ‌ترین آب‌انبارهای ایران تبدیل کرده است. برای نگه‌داری از این حجم عظیم آب، دیواره آن در دو لایه داخلی و بیرونی ساخته شده است. بدین ترتیب ضخامت دیواره این بنا به سه متر می‌رسد.

قطر داخلی برکه 29 متر و عمق آن 21 متر است. در گذشته سقفی نیز روی برکه قرار داشته که امروز فروریخته و اثری از آن دیده نمی‌شود. درباره دلیل ریزش این سقف، دلایل مختلفی ذکر کرده‌اند: برخی آن را به زمین‌لرزه لار در سال 1960 میلادی مربوط می‌دانند. اما آن طور که از برخی افراد کهنسال نقل می‌شود، حتی پیش از این زمین‌لرزه نیز سقف فروریخته بود. سندی مربوط به سال 1958 میلادی نیز در دست است که در آن این ذکر از آب‌انبار به میان آمده است: «آب‌انبار نو مدور کبیر بی‌سقف». برخی دیگر فروریختن سقف را ناشی از ناتوانی معماران بنا در پیش‌بینی اثرات مربوط به موج صوتی حاصل از آبگیری یا عوامل طبیعی همچون بارندگی ذکر می‌کنند.

در مجموع شش مجرا برای جاری شدن آب‌های سطحی به برکه و شش ورودی برای برداشتن آب از آن، تعبیه شده است. در کف ورودی‌ها، سنگ‌های تراش‌خورده مشاهده می‌شود. ارتفاع ورودی‌ها 220 سانتی‌متر و عرض دهانه آن، 75 سانتی‌متر است. مجراهای آبگیری نیز ارتفاع 190 سانتی‌متری و عرض 75 سانتی‌متری دارند. یک راه‌پله از زیر یکی از ورودی‌ها تا تا کف آب‌انبار کشیده شده بود که دسترسی به کف برکه از آن میسر بود. امروز بیشتر این راه‌پله از میان رفته است.

مصالح مورد استفاده در ساخت برکه کل

در ساخت این برکه عظیم، از سنگ، گچ و ساروج استفاده شده است. تمام سنگ‌های به کار رفته در این بنا به صورت دقیق برش خورده و با ساختاری منظم روی هم چیده شده است.

ثبت ملی برکه کل

این اثر تاریخی در سال 2001 میلادی (1380 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

اطلاعات

نام	برکه کل گراش، بزرگ‌ترین آب‌انبار ایران
کشور	ایران
ناحیه	فارس
شهر	گراش
نوع	تاریخی
ثبت	ملی