یخچال‌های قدیمی تبریز نمونه‌ای از فناوری ماهرانه ایرانیان در انبار کردن یخ
یخچال‌های قدیمی تبریز نمونه‌ای از فناوری ماهرانه ایرانیان در انبار کردن یخ
یخچال‌های قدیمی، سازه‌هایی بودند که با هدف نگهداری از یخ‌های زمستانی و استفاده از آن در روزهای گرم سال ساخته شده بودند. این سازه‌ها، معماری منحصر به فردی داشتند و در آن‌ها، از امکانات طبیعی برای مدیریت دما استفاده شده بود. ساخت یخچال پرزحمت بود و هزینه زیادی در بر داشت، از این رو در هر شهر، تعداد یخچال‌ها نسبت به سازه‌های قدیمی دیگری همچون آب‌انبار، بسیار کمتر بود. این سازه‌ها، معمولا در نقاط گرمسیری ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت، ولی در نقاط دیگر ایران نیز نمونه‌هایی از آن ساخته شد، مانند تبریز که علی‌رغم آب و هوای سرد خود، چندین یخچال درون خود داشت. امروزه برخی از یخچال‌های قدیمی تبریز پابرجا مانده‌اند که می‌توان آن‌ها را به عنوان آثاری تاریخی و دیدنی مورد بازدید قرار داد.
یخچال‌ها معمولا در کنار رودهای فصلی یا دائمی ساخته می‌شدند یا به آبراهه‌ای از قنات مجهز بودند تا در زمستان از آب پر شوند. بدین ترتیب سرمای هوا موجب می‌شد در کف یخچال‌ها توده‌ای از یخ ایجاد شود. یخچال‌ها برای آن که کمترین تبادل هوایی را با محیط پیرامون بر قرار کنند، معمولا مجهز به یک مخزن بودند که ارتفاعش از سطح زمین پایین‌تر بود. علاوه بر این ارتفاع سقف زیاد و مسیر ورود به آن بسیار کوچک بود. خشت و گل مهم‌ترین مصالح ساخت یخچال در ایران هستند، البته یخچال‌های آجری هم، شبیه آن چه در تبریز رواج داشته، در ایران ساخته می‌شد.
یخچال‌های قدیمی تبریز
در معماری یخچال‌های قدیمی تبریز از طاق‌های ضربی و فضای مستطیلی استفاده شده است. ارتفاع زیاد سقف موجب می‌شود قسمت‌های زیرین سردتر بمانند. بیشتر یخچال‌های قدیمی تبریز در نزدیکی رود «مهران‌چای» ساخته شده‌اند تا در زمستان، با آب این رودخانه پر شوند. بدین ترتیب انباری از یخ به وجود می‌آمد که شکل خاص معماری یخچال‌ها آن را تا گرم‌ترین روزهای سال حفظ می‌کرد.
استفاده از آجر به کاهش دما کمک می‌کند و سنگ‌چینی پایه‌ها نیز استحکام بنا را افزایش می‌دهد. ژان شاردن که در دوره صفویه (قرن شانزدهم) از ایران دیدن کرده بود، درباره فناوری ایرانیان در نگهداری یخ در فصل‌های گرم سال توضیحاتی در سفرنامه خود ارائه کرده است.
در حال حاضر چهار یخچال قدیمی در تبریز وجود دارند: یخچال‌های قائم‌مقام، صادقیه، بیلانکوه و یوشاری یا له‌له بیگ. یخچال صادقیه در دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) ساخته شده است. ارتفاع کنونی کف یخچال تا سقف آن 25 متر است، ولی به گفته برخی کارشناسان، احتمالا ارتفاع این سازه به 40 متر می‌رسید، اما به مرور زمان، بخش‌هایی از آن فروریخته است. در دوره صفویه این یخچال استفاده خصوصی داشت، ولی در دوره قاجاریه (قرن نوزدهم میلادی) در اختیار عموم قرار گرفت. این یخچال تا میانه‌های قرن بیستم نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت ولی به تدریج با گسترش یخچال‌های برقی، بلااستفاده ماند.
یخچال قائم‌مقام که به عقیده شماری از کارشناسان، بزرگ‌ترین یخچال ایران بود، در محله قدیمی ششگلان تبریز قرار دارد. این محله یکی از محلات اعیان‌نشین تبریز به شمار می‌رفت و والی تبریز، در آن اقامت داشت. مساحت این یخچال بیش از 200 متر مربع است و ارتفاع آن به 11 متر می‌رسد. بر اساس شواهد، زمانی که عباس‌میرزا والی تبریز بود (بین سال‌های 1799 تا 1833 میلادی)، این یخچال ساخته شد.
یخچال له‌له‌بیگ نیز در زمان قاجاریه (قرن نوزدهم میلادی) ساخته شده است و در مناطق میانی تبریز امروز قرار دارد. مساحت این یخچال قدیمی به بیش از 200 متر مربع می‌رسد. یخچال بیلانکوه نیز تقریبا همزمان با یخچال له‌له‌بیگ تاسیس شده است. در کنار این یخچال حمام و کاروانسرایی نیز وجود داشته که امروزه اثری از آن باقی نیست.
ثبت ملی یخچال‌های قدیمی تبریز
یخچال صادقیه در سال 2006 میلادی (1385 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. ثبت ملی یخچال قائم‌مقام نیز به سال 2005 میلادی (1384 خورشیدی) باز می‌گردد. همچنین یخچال بیلانکوه در سال 2007 میلادی (1385 خورشیدی) به ثبت ملی رسیده است.
| نام | یخچال‌های قدیمی تبریز نمونه‌ای از فناوری ماهرانه ایرانیان در انبار کردن یخ |
| کشور | ایران |
| ناحیه | آذربایجان شرقی |
| شهر | تبریز |
| نوع | تاریخی |
| ثبت | ملی |
جاذبه‌های گردشگری و اماکن
نوع کور رنگی را انتخاب کنید
کوری سرخ کوری سبز کوری آبی قرمز به سختی دیده می شود سبز به سختی دیده می شود آبی به سختی دیده می شود تک رنگ تک رنگ خاصتغییر اندازه فونت:
تغییر فاصله کلمات:
تغییر ارتفاع خط:
نوع ماوس را تغییر دهید: