بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، میراث جهانی ایران در فهرست یونسکو

شیخ صفی‌الدین اردبیلی (متولد 1252 یا 1253 میلادی و متوفی 1334 میلادی/ 650 تا 735 هجری قمری) در تاریخ ایران شخصیت مهمی است؛ کسی که با پایه‌گذاری یک مکتب فکری در دوره‌ای که اروپا در ظلمت قرون وسطی به سر می‌برد، بر عصر خود و بر اعصار بعد از خود اثرات فراوان بر جای گذاشت. وی جد خاندان صفوی است که در یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تاریخ ایران بر این سرزمین حکمرانی کردند. البته شاید امروز شیخ صفی‌الدین اردبیلی را بیشتر به خاطر بنای خانقاه و آرامگاهش بشناسند، بنایی که به عنوان یکی از آثار جهانی ایران در فهرست میراث یونسکو ثبت شده است و امروز در میدان عالی‌قاپو (آلا قاپی) شهر اردبیل قرار دارد.

شیخ صفی‌الدین اردبیلی و حکومت صفویه
شیخ صفی‌الدین اردبیلی سه قرن پیش از آن که شاه اسماعیل صفوی با متحد کردن ایران، سلسله صفویه را بنا کند (1501 میلادی) درگذشت، ولی او را یکی از تاثیرگذارترین چهره‌ها در تاسیس این سلسله می‌دانند. شاه اسماعیل صفوی و جانشینانش، خود را پیرو جد بزرگ‌شان، شیخ صفی‌الدین می‌دانستند و به خاطر احترام و شناختی که مردم آن عصر از این صوفی بزرگ داشتند، او را ارج می‌نهادند. شیخ صفی‌الدین شاگر «شیخ زاهد گیلانی» بود که در زمان خود پیروان بسیار داشت. صفی‌الدین جهان‌بینی استاد خود را تغییر داد و طریقتی نو بنیان نهاد. این طریقت در قرن‌های بعد بسیار مورد توجه بود و موجب شد خاندان صفویه پیروان فراوانی به خود جلب کنند. طوری که گفته می‌شود شاه اسماعیل که از کودکی تحت تعالیم صوفیانه پدرش بود، در شش سالگی به مقام صوفی اعظم رسیده بود و در 13 سالگی، زمانی که برای زیارت بقعه شیخ صفی‌الدین به اردبیل رفته بود، هفت هزار پیرو داشت! صرف نظر از صحت و سقم این روایت، آن را باید برخاسته از نبوغ شاه اسماعیل و جایگاه تفکر شیخ صفی‌الدین در میان مردم زمانه دانست؛ دو عاملی که در کنار هم سلسله صفویه را به قدرت رساند و موجب شد ایران یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تاریخ خود را آغاز کند.

معماری و ویژگی‌های بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
مجموعه‌ای که امروز به عنوان یکی از آثار جهانی ایران در فهرست یونسکو شناخته می‌شود، شامل مسجد، مقبره، کتابخانه، بیمارستان، آب‌انبار، نانوایی، چند دفتر کار و آشپزخانه است، ولی به طور کلی با نام «بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی» خوانده می‌شود. بخش‌هایی از این بنا در دوره زندگی شیخ صفی‌الدین ساخته شده و به عنوان خانه و خانقاه کاربرد داشته است. خانقاه جایی بود که صوفیان در آن به خلوت و انزوای روحانی می‌پرداختند. همین مکان طبق وصیت شیخ صفی‌الدین مدفن وی شد و به خاطر احترام وی در میان مردم، قداست و احترام بیشتری پیدا کرد. در طول قرن‌های بعد، این مقبره محلی برای حضور صوفیان بود. پیکر شاه اسماعیل اول و برخی کشته‌شدگان نبردهای بزرگی همچون جنگ چالدران (1514 میلادی) و جنگ شیروان (1547 میلادی) در این مقبره دفن شده است. گسترش این بنا در عهد شاه تهماسب اول (1514 تا 1576 میلادی) آغاز شد و تا پایان حکومت صفویه ادامه پیدا کرد. بدین ترتیب مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی را می‌توان یکی از دستاوردهای معماری و هنر ایران توصیف کرد و آن را الگویی برای بناها و مقبره‌های دوره‌های پس از خود دانست. در مجموعه آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی می‌توان چند بخش برجسته را مورد اشاره قرار داد:
ورودی و حیاط بزرگ
در غرب میدان عالی‌قاپو، یک در چوبی دولنگه برای ورود به حیاط بقعه وجود دارد. حیاط بقعه بزرگ و سرسبز است و در آن دو حوض دیده می‌شود. احتمالا این حوض‌ها در دوره صفویه بنا شده‌اند. چند تاق و تاقچه اصلی‌ترین تزئینات دیوارهای حیاط محسوب می‌شود. بخشی از بنا که به «چله‌خانه» معروف است، هم‌اکنون متروک مانده، ولی همان طور که از نامش پیداست، در گذشته محلی برای چله‌نشینی و خلوت‌گزینی صوفیان بوده است.
قندیل‌خانه
صحن اصلی بقعه که به «حیاط قندیل‌خانه» نیز شناخته می‌شود، با سنگ‌های صیقلی فرش شده است. در مرکز این صحن یک حوض 12ضلعی دیده می‌شود که برخی آن را اشاره‌ای به 12 امام تشیع و برخی دیگر آن را نشانی از 12 فرقه قزلباش دانسته‌اند. قزلباش‌ها طایفه‌ای بودند که در تشکیل حکومت صفویه و ادامه حیات آن نقش مهمی ایفا کردند.


فرش نفیس شیخ صفی یا «فرش اردبیل»
«قندیل‌خانه» بخش اصلی خانقاه به شمار می‌آید. در این محل صوفیان گرد هم می‌آمدند و به قرائت و تفسیر قرآن می‌پرداختند. اطلاق این نام به این بخش بنا به خاطر وجود چراغ‌هایی به نام «قندیل» بوده که برای تامین روشنایی محیط کاربرد داشته است. سقف امروزی قندیل‌خانه جدید است و در دوره قاجاریه (قرن نوزدهم میلادی) با تخریب سقف قدیمی ساخته شده است. یک فرش قدیمی که به «فرش شیخ صفی» مشهور است، در گذشته در این صحن پهن بود. گفته می‌شود انعکاس فرش بر سقف طلایی قندیل‌خانه، فضایی رویایی در آن به وجود می‌آورد. این فرش به احتمال زیاد در تبریز بافته شده بود. فردی به نام «مقصود کاشانی» در سال 946 هجری قمری (1539 میلادی) این فرش را رفو و نام خود و تاریخ کارش را بر گوشه آن ثبت کرده است. این فرش نفیس در سال 1893 میلادی (1272 خورشیدی) از ایران خارج شد و هم اکنون در موزه ویکتوریا آلبرت لندن نگهداری می‌شود.
مسجد جنت‌سرا
«مسجد جنت‌سرا» در شمال حیاط اصلی واقع است. این مسجد فضایی هشت‌ضلعی و بدون محراب دارد و از ظاهر آن این گونه بر می‌آید که در گذشته برای گردهمایی درویشان کاربرد داشت. برخی احتمال می‌دهند این بخش فضایی روباز بوده که در زمان شاه عباس صفوی مسقف شده است. در حال حاضر بزرگ‌ترین گنبد مجموعه به این مسجد تعلق دارد.
چینی‌خانه
چینی‌خانه احتمالا قدیمی‌ترین بخش مجموعه باشد که قدمت آن از قندیل‌خانه و جنت‌سرا هم بیشتر است. از قرار معلوم این بخش به عنوان محل گردهمایی درویشان به کار می‌رفت ولی در دوره شاه عباس اول به محلی برای نگهداری کتاب‌ها و ظروف چینی تبدیل شد. چینی‌های قدیمی موجود در این بخش همگی مهر «وقف آستانه شیخ صفی نمود بنده شاه ولایت عباس» بر خود دارند. آن چه در این بخش در معرض دید قرار دارد، بخش کوچکی از اشیای چینی‌خانه است. قسمت اعظم آن‌ها در موزه ایران باستان و موزه سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود.


 ظروف چینی نفیس چینی‌خانه
آرامگاه شاه اسماعیل
بنیان‌گذار و یکی از مقتدرترین شاهان صفوی، در اتاق کوچکی به ابعاد 2.5 در 3.5 متر دفن شده است. این اتاق یک گنبد کوچک و تزئینات طلایی دارد. روی مزار شاه اسماعیل صندوق چوبی نفیسی دیده می‌شود.
گنبد الله الله
دلیل نامیده‌شدن این گنبد به «الله الله» تکرار لفظ جلاله «الله» بر نمای بیرونی آن است. این گنبد بر فراز آرامگاه شیخ صفی ساخته شده است. در زمان فوت شیخ صفی‌الدین ساخت گنبد بر آرامگاه‌ها مرسوم نبوده و احتمالا این گنبد را در عصر صفویه بر مزار او افراشته‌اند. فضای داخلی آرامگاه هشت‌ضلعی است و در مرکز آن مزار شیخ صفی‌الدین خودنمایی می‌کند. قبر شیخ حیدر، پدر شیخ صفی‌الدین و چند تن دیگر از بزرگان صوفیه در این مکان دیده می‌شود.


 گنبد الله الله
حرم‌خانه
این بخش از مجموعه به دست شیخ صفی‌الدین، برای دفن همسر و زنان خانواده او ساخته شده است. 10 قبر در این قسمت وجود دارد.
ثبت ملی و جهانی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در سال 2010 میلادی (1389 خورشیدی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این مجموعه در نخستین روزهای 1932 میلادی (1310 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود.