کاروانسرای فخر داوود، اقامتگاهی در مسیر بازرگانی شرق ایران

بازدید از آثار تاریخی و تماشای شکوه و عظمت بناهایی که صدها سال استوار و برقرار مانده و میزبان صدها هزار نفر بوده‌اند، به خودی خود هیجان‌انگیز و شوق‌آفرین است، ولی اگر تلاش کنید خود را به جای کسانی تصور کنید که صدها سال پیش در این فضا زیسته‌اند و در هیاهوی آن نفس کشیده‌اند، این بازدید رنگ و بویی دیگر به خود خواهد گرفت... در ایران کاروانسراها به عنوان سازه‌هایی مهم به شمار می‌آمدند و در زمانی که جاده‌های بین شهری پرخطر و ناایمن بودند، کاروانیان را در خود جای می‌دادند. حضور در کاروانسراها برای خیلی از کاروان‌های تجاری، حکم یک بازار را داشت و آن‌ها می‌توانستند پیش از رسیدن به مقصد، کالاهای خود را در این بازار نیمه‌رسمی مبادله کنند. وقتی چند کاروان در یک کاروانسرا به هم می‌رسیدند، همهمه برای معرفی و حراج محصولات و کالاها اوج می‌گرفت و از هر سو صدای زنگ شترها و غریو بازرگانان به گوش می‌رسید؛ آن هم با لهجه‌ها و زبان‌های مختلف. کاروانسراها به خاطر آن که محلی برای ملاقات کاروانیانی از شهرها و فرهنگ‌های مختلف بود، علاوه بر نقشی که در امنیت بخشیدن به راه‌ها ایفا می‌کرد، مرکزی برای تبادلات فرهنگی نیز به شمار می‌آمد. سر زدن به سفرنامه‌های قدیمی و خواندن روایت‌های جالبی که نویسندگان مختلف از حضور در کاروانسراهای ایرانی داشتند، تاییدی بر این موضوع است... در شرق ایران، در غرب شهر مشهد، رباط یا کاروانسرای «فخر داوود» از نمونه‌های کامل و سالم کاروانسرای ایرانی محسوب می‌شود. بنایی که روزگاری میزبان تاجران و مسافران بود و به دلیل اهمیت شهر مشهد، به عنوان یکی از کاروانسراهای مطرح منطقه شمرده می‌شد. از آن جا که روستای «فخر داوود» نزدیک‌ترین آبادی به کاروانسراست، آن را به این نام خوانده‌اند.

تاریخچه و ویژگی‌های کاروانسرای فخر داوود
تاسیس این کاروانسرا را به دوره تیموریان (1370 تا 1506 میلادی) نسبت می‌دهند. از نظر جزئیات، نحوه ارتباط اصطبل و حجره‌ها، هشتی ورودی و تقسیم فضاها با معماری دوره تیموری هم‌خوانی دارد. تیموریان که به ارتباط با نواحی شرقی ایران نگاهی ویژه داشتند، با تاسیس چندین کاروانسرا تلاش کردند زیرساخت‌های لازم برای تجارت با این مناطق را فراهم آورند. کاروانسرا در دوره قاجار (قرن نوزدهم میلادی) مورد مرمت قرار گرفته است و بنای امروزی آن به این دوره نسبت داده می‌شود. این کاروانسرا در دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) که دوره رونق تجارت و اهتمام حاکمان به افزایش امنیت راه‌ها بود، رونق فراوان داشت. همان طور که بر کتیبه داخل کاروانسرا نقش بسته، این بنا را در مسیر ارتباطی توس (مشهد) و نیشابور بنا کرده‌اند.
گفته می‌شود تا حدود یک قرن پیش، صد خانوار در قلعه اقامت داشته‌اند. مساحت کاروانسرای فخر داوود 853 متر مربع است. در تقسیم‌بندی انواع کاروانسراهای ایرانی، این بنا را یک کاروانسرای کوهستانی می‌دانند. بنا به صورت سرپوشیده ساخته شده است. بنابراین کاروانسرا یک اقامتگاه زمستانی به شمار می‌رفت. وجود برج‌های بلند در چهار گوشه بنا که ارتفاع آن‌ها تقریبا هم‌اندازه سردر ورودی است، از جمله ویژگی‌های کاروانسرا محسوب می‌شود. بر بالای این برج‌ها محلی مخصوص استقرار نگهبان‌ها تعبیه شده است و در آن منافذی برای دیده‌بانی دیده می‌شود. در مواقع خطر، از این منافذ برای تیراندازی به مهاجمان بهره می‌بردند. البته تمام کاربرد برج‌ها به مسائل امنیتی و حفاظتی مربوط نیست، بلکه از نظر فنی و معماری نیز وجود این برج‌ها استحکام بیشتری به دیوارهای قطور کاروانسرا می‌بخشد. در دو طرف ورودی، هشتی‌هایی دیده می‌شود: در سمت راست ورودی دو هشتی و در سمت چپ آن، یکی. با توجه به این که معماران ایرانی به شکل بنیادین به ایجاد تقارن در نمای بناها توجه داشته‌اند، این عدم تقارن بسیار جالب توجه است.


 ورودی کاروانسرای فخر داوود

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای فخر داوود
در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) در شهر ریاض برگزار شد، کاروانسرای فخر داوود به عنوان یکی از 54 کاروانسرای ایرانی در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. ثبت ملی این اثر نیز در سال 1999 میلادی (1377 خورشیدی) انجام شد.