تجربه معنویتی بی‌مثال با حضور در حرم حضرت معصومه

شهر قم مدفن حضرت فاطمه معصومه، خواهر بزرگوار امام رضا، هشتمین پیشوای شیعیان محسوب می‌شود. به خاطر وجود حرم حضرت معصومه، شهر قم از دیرباز یکی از شهرهای زیارتی و مراکز علمی تشیع به شمار می‌آید. این حرم مطهر در قبرستان شیخان (بابلان) قم واقع شده است و پس از حرم امام رضا در مشهد، مهم‌ترین زیارتگاه ایران شمرده می‌شود.

حضور و وفات حضرت معصومه در شهر قم
مامون عباسی در سال 813 میلادی (198 هجری قمری) با کشتن امین، برادر خود، به حکومت رسید و به خاطر اهمیت خراسان (مرو)، پایتخت خود را به آن جا منتقل کرد. سال‌های نخستین حکومت مامون با ناآرامی‌هایی توام بود. از آن جا که بیشتر مخالفت‌ها با مامون از سوی علویان (شیعیان علی بن ابی‌طالب) بود، مامون نقشه‌ای کشید تا در ظاهر، دست دوستی به سوی علویان دراز کند. بدین ترتیب علی بن موسی‌الرضا را از مدینه به مرو دعوت کرد تا مقام ولایت‌عهدی را به وی تفویض کند. امام رضا از مکر مامون آگاه بود، اما به اجبار این پیشنهاد را پذیرفت. در آن زمان شیعیان زیادی در قم زندگی می‌کردند و علی‌رغم فشار حکومت‌های وقت از عقاید خود دست نمی‌کشیدند. به دلیل همین پیشینه، مامون با عبور امام رضا از قم مخالف بود و دستور داده بود مسیری دیگر را برای رسیدن به خراسان انتخاب کنند. با این حال برخی معتقدند امام رضا در مسیر خود در شهر قم نیز حضور یافته است، هر چند سند محکمی در این باره وجود ندارد... پس از آن که امام رضا به خراسان رسید، خانواده ایشان در مدینه حدود یک سال از حضرت بی‌خبر ماندند. از این رو حضرت معصومه به همراه چند تن دیگر رهسپار خراسان شدند تا از احوال امام رضا با خبر شوند. نقل است که حضرت معصومه در شهر ساوه دچار بیماری شدند، ولی چون از حضور شیعیان در قم اطلاع داشتند، خود را به این شهر رساندند. در این شهر فردی به نام موسی بن خزرج میزبان ایشان شد ولی پس از 17 روز، حضرت معصومه دار فانی را وداع گفتند. پیکر این بانوی بزرگوار در گورستان بابلان قم به خاک سپرده شد. وفات حضرت به سال 816 میلادی (201 هجری قمری) رخ داد.

تاریخچه حرم حضرت معصومه
بر اساس منابع تاریخی پس از وفات حضرت معصومه بر قبر ایشان سایه‌بانی از بوریا ساخته شد، ولی پس از چند سال، یکی از نوادگان امام جواد (فرزند امام رضا و پیشوای نهم شیعیان) به نام «زینب» که در سال 870 میلادی (256 هجری قمری) به قم آمده بود، قبه‌ای بر آرامگاه ایشان بنا کرد. این قبه تا میانه قرن دوازدهم میلادی پابرجا بود و جز توسعه درگاه غربی آن در سال 961 میلادی (350 هجری قمری) تغییر چندانی نکرد. پس از قرن دوازدهم میلادی، الحاقاتی بر این حرم مطهر صورت گرفت، از جمله در قرن سیزدهم میلادی در دوره سلجوقیان. در این زمان امیر ابوالفضل عراقی از متنفذان دوره پادشاهی طغرل اول بنای موجود را مرمت کرد و شرایطی فراهم آورد تا بقعه شکلی مناسب به خود بگیرد و به عنوان زیارتگاه میزبان مردم باشد. در اوایل قرن چهاردهم میلادی، در دوره زمامداری سلطان سنجر سلجوقی نیز مقبره با کاشی‌های زرفام تزئین شد و شکوهی بیشتر پیدا کرد.
در دوره صفویه (قرن‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی) توجه زیادی به بارگاه حضرت معصومه صورت گرفت. در دوره شاه اسماعیل، نخستین پادشاه صفویه، قبه قدیمی با یک قبه جدید جایگزین شد. شاه تهماسب، دومین شاه صفوی نیز موقوفاتی به حرم حضرت معصومه اهدا کرد تا برای آبادانی آن مصروف شود. در سال‌های بعد بسیاری از شاهزادگان صفوی در این حرم به خاک سپرده شدند. شاه صفی، ششمین پادشاه صفوی در سال 1642 میلادی (1052 هجری قمری) در بخش جنوبی حرم دفن شد. همچنین شاه عباس دوم (متوفی 1666 میلادی/ 1077 هجری قمری) و شاه سلیمان (متوفی 1694 میلادی/ 1105 هجری قمری) نیز در حرم حضرت معصومه مدفون هستند. شاه سلیمان دوم هم در 1749 یا 1750 میلادی (1163 هجری قمری) در این حرم تاج‌گذاری کرد. پس از هجوم افغان‌ها به ایران و سقوط صفویه، قم نیز مورد هجوم قرار گرفت و متحمل صدمات زیادی شد. ولی در دوره قاجاریه (قرن هجدهم و نوزدهم میلادی) قم حیاتی دوباره پیدا کرد و ویرانی‌هایی که به دلیل هجوم افغان‌ها در آن ایجاد شده بود زدوده شد. چند تن از شاهان قاجاری در این دوره برای خود مقبره‌هایی در حرم حضرت معصومه بنا کردند... ساخت و سازها در حرم حضرت معصومه در دوره معاصر نیز ادامه یافت و صحن‌هایی جدید به آن افزوده شد. تجدید بنای حرم با بناهایی با نمای سنگ و کاشی، تزئین دیوارهای داخلی حرم با مرمر سبز و نصب ضریحی جدید (در سال 1989 میلادی/ 1368 خورشیدی) از جمله تغییرات اخیر حرم حضرت معصومه است. در این دوره بر روی اجزای دیگر حرم از جمله گلدسته‌ها نیز مرمت‌هایی صورت گرفت.
حرم و گنبد طلا که هسته مرکزی بنا را تشکیل می‌دهد، قدیمی‌ترین بخش آن است. ایوان طلا در قرن شانزدهم میلادی (دوره شاه اسماعیل صفوی) و ایوان آیینه، رواق شرقی و مسجد بالاسر در قرن نوزدهم ساخته شده‌اند. تنوع سبک‌های معماری حرم مطهر سبب شده مجموعه‌ای ارزشمند از معماری اسلامی در آن گرد آید. اما آن چه این حرم را بی‌بدیل و حضور در آن را فراموش‌ناشدنی می‌کند، معنویت بی‌مثال آن است، معنویتی که به نور وجود حضرت معصومه در این حرم مطهر و شهر قم محسوس است.

ثبت ملی حرم حضرت معصومه
این بارگاه باشکوه در سال 1932 میلادی (1310 خورشیدی) با شماره 128 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.