تخت سلیمان، بازمانده‌ای از دوران اوج حکومت ساسانیان

سازه‌هایی قدیمی و رازآلود که امروزه با نام «تخت سلیمان» شناخته می‌شوند، روزگاری یکی از باشکوه‌ترین مناطق ایران بودند. تخت سلیمان جزء آثار ثبت‌شده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به شمار می‌رود. این منطقه برای صدها سال، میزبان مردمانی از اقوام مختلف ایرانی بوده است. تخت سلیمان در دل دره‌ای سرسبز در 40 کیلومتری شرق شهر تکاب در استان آذربایجان غربی واقع شده است و نزدیک‌ترین روستا به آن «نصرت‌آباد» نام دارد. هر سال گردشگران بسیاری از سراسر جهان برای دیدن این اثر بی‌نظیر به ایران سفر می‌کنند.

تخت سلیمان در گذر تاریخ

در نوشته‌های  پهلوی، تخت سلیمان با نام «گنجک» خوانده شده است. رومی‌ها آن را «گنزه» یا «گنزک» نامیده‌اند و در کتاب‌های ارمنی از آن با عنوان «گزن»، «کادزا» یا «گنگ» یاد کرده‌اند. بعدها پس از آن که مغولان به ایران هجوم آوردند (قرن سیزدهم میلادی) این محل «ستوریق» خوانده شد. «چی‌چست» نامی است که فردوسی در شاهنامه آورده و در اوستا به این مکان «چئی‌چست» گفته شده است. این نام با نام قدیم «دریاچه ارومیه» (چی‌چست) مشترک است.

لوح ثبت جهانی تخت سلیمان

به گواه برخی یافته‌های باستان‌شناسی، سکونت انسان در این منطقه نزدیک سه هزار سال قدمت دارد. تخت سلیمان از زمان  مادها (678 تا 549 پیش از میلاد) منطقه‌ای آباد بود و در طول بیش از هزار سال، تا دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان نیز شکوه خود را حفظ کرد. با این وجود شماری از کارشناسان، بهرام گور (سلطنت از 421 تا 438 میلادی) پادشاه ساسانی را موسس این شهر می‌دانند. برخی منابع این شهر را زادگاه  زردشت، پیامبر باستانی ایران دانسته‌اند. «آتش مقدس» که از مهم‌ترین جلوه‌های آیینی زردشتیان محسوب می‌شود، برای 700 سال در این مکان نگهداری می‌شد. در عصر ساسانی (قرن سوم تا هفتم میلادی) این منطقه محلی برای آموزش دینی و پرورش روحانیان زردشتی بود.

نقل است که بعد از ورود اسلام به ایران (651 میلادی) موبدان تخت سلیمان در توافقی با مسلمانان، آتشکده را حفظ کردند و توانستند آن را تا 400 سال بعد نیز پا بر جا نگه دارند. با این حال در قرن یازدهم میلادی زردشتیان مجبور شدند به هند مهاجرت کنند. آنان آتش مقدس را هم همراه خود بردند و شرایطی فراهم شد که برای نخستین بار در تاریخ، مردم عادی به تخت سلیمان راه یابند. در قرن سیزدهم میلادی، پس از آن که ایلخانان مغول  بر ایران حاکم شدند، تخت سلیمان محل سکونت تابستانی شاهان این سلسله شد. در این دوره بناهایی در تخت سلیمان ساخته شد که هنوز هم بخش‌هایی از آن بر قرار است. پس از سقوط ایلخانان در میانه قرن چهاردهم میلادی، این مکان به عنوان دهکده و بازارچه‌ای فصلی کاربرد پیدا کرد. در حکومت صفویه (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) عشایر از این مکان به عنوان سکونتگاه فصلی بهره می‌‌بردند، ولی در حدود 250 سال پیش، تخت سلیمان به طور کلی خالی از سکنه شد.

دریاچه مجموعه تخت سلیمان

ویژگی‌ها و بخش‌های تخت سلیمان

بناهایی که امروز در تخت سلیمان وجود دارد، از دوره‌های متخلف تاریخی به جا مانده است. آتشکده و تالارهای بنا مهم‌ترین بخش آن است که بازمانده‌ای از دوره ساسانیان محسوب می‌شود.

حصار و دروازه‌ها

گرداگرد تخت سلیمان یک حصار بیضی‌شکل به طول 1120 متر کشیده شده است. در این حصار بقایای 38 برج نگهبانی دیده می‌شود. این حصار به احتمال زیاد به خاطر هماهنگی با شکل  دریاچه  به این نحو ساخته شده است. وجود این مجموعه دفاعی نشان می‌دهد تخت سلیمان محلی بسیار مهم بوده و به شدت تحت محافظت قرار داشته است. حصار در طول دوره‌های مختلف بازسازی شده و تنها بخشی از آن، از جمله سردر دروازه جنوب شرقی، از دوره ساسانیان باقیمانده است. این سردر هفت محراب سنگی دارد که نشانه‌ای از «هفت ایزد نگهبان» در آیین زردشت شمرده می‌شود. دروازه جنوبی که مسیر ماشین‌رو منتهی به تخت سلیمان به آن ختم می‌شود، در دوره ایلخانی ساخته شده است. یک دروازه متروک نیز در بخش جنوب شرقی قرار دارد که آن هم مربوط به دوره ساسانی است.

آتشکده آذرگشسب

در عصر ساسانی سه آتشکده مهم در ایران وجود داشت که «آتشکده آذرگشسب» یکی از آن‌ها بود. گفته می‌شود پادشاهان ساسانی پس از نشستن بر تخت شاهی، به زیارت آتشکده می‌رفتند و سهمی از غنائم جنگی خود را به آن اختصاص می‌دادند.

دریاچه تخت سلیمان و معبد آناهیتا

وجود یک دریاچه کوچک با ساختاری آهکی، زیبایی تخت سلیمان را دو چندان کرده است. این ساختار آهکی در طول قرن‌ها دیواره‌ای طبیعی پیرامون دریاچه به وجود آورده است. در قدیم از دریاچه هفت جوی جاری بود که هر کدام در میانه راه خود از یک آسیاب عبور می‌کرد... مردم محلی معتقدند در کف دریاچه گنج‌های فراوانی نهفته است. به عقیده آنان زمانی که سپاهیان روم منطقه را محاصره کرده بودند، نگهبانان آتشکده گنجینه‌های خود را به دریاچه فرو انداختند تا به دست رومیان نیافتد. قرار داشتن «معبد آناهیتا» در شمال شرقی دریاچه، اعتقاد به این گفته را تقویت می‌کند، زیرا در عهد اشکانیان آب تقدس داشت و هدایا و نذوراتی برای «آناهیتا» (الهه آب) به درون دریاچه انداخته می‌شد. با این حال از آن جا که میزان املاح آب بسیار زیاد است و امکان غواصی در دریاچه وجود ندارد، صحت‌سنجی این ادعا میسر نیست.

ایوان خسرو

اوج مهارت معماری عهد ساسانی در تاقِ ایوان خسرو متجلی شده است. این ایوان با ارتفاع 18 متر و عرض دهانه 12 متر، از «ایوان مدائن» کوچک‌تر است ولی به آن شباهت بسیار دارد. در کنار این ایوان چند ساختمان دیده می‌شود که به عقیده کارشناسان محلی برای استراحت یا پذیرایی بوده است. قسمت‌های پایینی دیوارهای آجری این بخش از تخت سلیمان را با سنگ ساخته‌اند تا استحکام بیشتری داشته باشد. گفته می‌شود این ایوان، «تخت تاقدیس»، گنجینه ارزشمند خسروپرویز (سلطنت 590 میلادی و از 591 تا 628 میلادی) را در خود داشت. این تخت باشکوه به شکل تاقدیس ساخته و با عاج و زر و سیم آراسته شده بود. این ایوان در عصر ایلخانان بازسازی و با گچ‌کاری، مقرنس و کاشی آراسته شد.

بناهای ایلخانی

بناهای به جا مانده از دوره ایلخانی عمدتا روی خرابه‌های بناهای ساسانی ساخته شده‌اند. «مسجد آذرگشسب» یا «مسجد تخت سلیمان» از جمله این بناهاست که بر ویرانه‌های آتشکده آذرگشسب واقع شده است. رواق‌های ایلخانی مربع‌شکل آن هم پیرامون دریاچه قرار دارد. به نظر می‌رسد بین هر پایه تاق‌هایی وجود داشته که در طول زمان از میان رفته است. دو بنای هشت‌ضلعی مجموعه نیز به دوره ایلخانی نسبت داده می‌شود. بخش شمالی این سازه‌ها محل پذیرایی و غذاخوری درباریان و بخش جنوبی محل استراحت بوده است. نقش‌هایی از سیمرغ و اژدها بر بقایای بخش شمالی دیده می‌شود. «تالار چهارستونی» یا «تالار شورا» دیگر بنای دوره ایلخانی است که برای برپایی مجالس مشورتی و مهم مورد استفاده قرار می‌گرفت. این مکان امروزه برای نمایش آثار کشف‌شده از مجموعه، به موزه تبدیل شده است.

ثبت ملی و جهانی تخت سلیمان

این اثر تاریخی در سال 1937 میلادی (1316 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در سال 2003 میلادی (1382 خورشیدی) در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید. تخت سلیمان پس از تخت جمشید، چغازنبیل و میدان نقش جهان اصفهان، چهارمین اثر جهانی ایران به شمار می‌آید.