سرسورن، نمایشگاه رنگین‌نگاره‌های باستانی زاگرس

ایران از نخستین مکان‌هایی بود که انسان برای سکونت خود برگزید. به باور باستان‌شناسان،زاگرس حداقل از 100 هزار سال پیش از انسان‌ها میزبانی کرده است. یافته‌هایی که ازغار دواشکفت و دیگر مناطق زاگرس به دست آمده، گواهی بر این ادعا محسوب می‌شود. بدون شک انسان‌ها از همان دوران، باورها و اندیشه‌ها و روزمرگی‌هایی داشته‌اند، ولی چطور می‌توان به این لایه‌های پنهان زندگی آنان راه یافت؟! انسانِ امروز با هوش و دانش خود، برای این سوال هم پاسخی یافته است: نگاره‌های باستانی! دقت در نگاره‌های باستانی ما را به لایه‌های درونی و افکار نگارندگان خود رهنمون می‌کند. این سنگ‌نگاره‌ها نخستین سنگ‌بناهای سازه استوار و رفیع خط و دانش بشری است. در «سرسورن» یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های سنگ‌نگاره‌های زاگرس یافت شده است، جایی در غرب استان لرستان در محدوده شهرستان کوهدشت.

تاریخچه و شکل‌گیری سنگ‌نگاره‌های سرسورن

مردمان باستانی سنگ‌نگاره‌ها را با کوبیدن یا رنگ کردن ایجاد کرده‌اند. نگاره‌هایی را که با کوبیدن به وجود آمده‌اند، «نگاره چوپانی» نیز می‌گویند... در ایران سنگ‌نگاره‌ها به شکلی پراکنده در نقاط مختلف شمال شرقی، مرکز، جنوب شرق و غرب (زاگرس) پیدا شده‌اند. بیشتر این نگاره‌ها کوبشی هستند و رنگین‌نگاره‌ها انگشت‌شمارند. چشم‌گیرترین رنگین‌نگاره‌های ایران در سرسورن یافت شده‌اند. آزمایشی که روی یک تکه استخوان یافت‌شده در سرسورن انجام شده، قدمت آن را به 148 هزار سال پیش مربوط می‌داند، با این حال برخی دانشمندان قدمت نقوش را در حد 9 هزار سال (نقوش اسب در میرملاس) و پنج هزار سال (هومیون) تخمین زده‌اند.

سرسورن در گویش محلی «سر سرخ» معنا می‌دهد. دلیل این نام‌گذاری، سرخی خاک دامنه‌های این کوه است. رنگین‌نگاره‌های سرسورن بر جبهه شمالی این کوه نقاشی شده‌اند. این بخش از کوه «هومیون» نامیده می‌شود. کشف رنگین‌نگاره‌های سرسورن در سال 1966 میلادی (1345 خورشیدی) اتفاق افتاد و بعد از آن، نام این منطقه در میان باستان‌شناسان پرآوازه شد. دو سال بعد دو محوطه تازه از رنگین‌نگاره‌ها در «میرملاس» در نزدیکی هومیون شناسایی شد. کشف غار «توشه» کامل‌ترین مجموعه رنگین‌نگاره‌های منطقه را در اختیار باستان‌شناسان قرار داد. با کشفیات بعدی، اکنون شمار محوطه‌های مربوط به رنگین‌نگاره‌ها در منطقه لرستان به 20 منطقه رسیده است.

ریشه رنگین‌نگاره‌های سرسورن

در لرستان مسیرهایی باستانی برای کوچ وجود دارد. در مرکز و غرب لرستان این راه‌ها با سرشاخه رودهای «سیمره» و «کشکان» هماهنگ هستند و مسیرهای میان‌بری را در بین کوه‌ها تشکیل می‌دهند. یکی از این راه‌ها بین «خاوه» و «سی‌آب» کشیده شده و نزدیک 200 کیلومتر درازا دارد. کوه سر سورن که محدوده‌ای به طول تقریبی پنج کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد، در این مسیر، در شمال دشت کوهدشت واقع است. کوهدشت ناحیه با آب و هوای معتدل است. در دوران نوسنگی جدید و آغاز عصر مفرغ، مردمانی در این ناحیه با کوچ‌روی و شکار روزگار می‌گذراندند و هر سال از پای کوه سرسورن می‌گذشتند. آنان در هنگام عبور از سرسورن، به خاطر دیواره‌های بلند کوه، امنیتی نسبی پیدا می‌کردند و از گزند حیوانات مهاجم و دشمنان در امان بودند. سرسورن بر دشت اطراف خود اشراف دارد، دشت‌هایی که در گذشته گزینه‌های زیادی پیشِ روی شکارچیان قرار می‌داد. در کنار تمام این ویژگی‌ها، وجود منابع آبی و آبشخورهای متعدد، این منطقه را برای درنگی طولانی در دوره کوچ مطلوب‌تر می‌کرد و اوقات فراغت بیشتری برای نقاشی روی بوم‌های سنگی در اختیار انسان‌های آن دوران قرار می‌داد.

بخش‌هایی از محوطه سرسورن برای مقاومت بیشتر در برابر ریزش نرده‌کشی شده است

محتوا و ویژگی‌های سنگ‌نگاره‌های سرسورن

در نگاهی کلی سنگ‌نگاره‌های سرسورن نقاشی‌هایی از انسان و حیوان‌های اهلی و وحشی هستند. موضوع بیشتر این نگاره‌ها شکار است و رویارویی انسان و حیوان را به نمایش می‌گذارد. سنگ‌نگاره‌ها نقوشی ساده و بدون جزئیات هستند و موضوعاتی انتزاعی را در بر می‌گیرند. آگاهی درباره محیط و زمان ترسیم این سنگ‌نگاره‌ها، اهمیت تاریخی آن را مضاعف می‌کند.

از میان تمام صخره‌ها، انسان‌های باستانی صخره‌ای را که جنس آهکی و رنگی مایل به زرد داشت و تا حد امکان از تابش آفتاب و بارش باران دور بود به عنوان بوم نقاشی خود بر می‌گزیدند. رنگ این نگاره‌ها هم با مواد دمِ دستی، همچون چربی حیوانات، شیره گیاهان، دوده، پوست داخلی بلوط و خاک دامنه کوه به دست می‌آمد. در نگاره‌ها طیفی از رنگ‌های سیاه، قهوه‌ای، زرد، اخرایی و قرمز دیده می‌شود. رنگ قرمز در این نگاره‌ها غالب است. دلیل این موضوع وجود اکسید آهن در خاک منطقه است. آن طور که به نظر می‌رسد، بیشتر نگاره‌ها را با ناخن یا سرانگشت طراحی کرده‌اند. در طرح‌های ظریف‌تر هم احتمالا چوب یا استخوانی نازک را به کار گرفته‌اند. رنگ‌مایه‌ها با نفوذ در سطح صخره‌هایی که از آهک رسوبی تشکیل شده‌اند، ماندگاری خود را تضمین کرده و به دست ما رسیده‌اند.

یکی از نقوش موجود در سرسورن

ترسیم این سنگ‌نگاره‌ها برای سرگرمی، کمی دور از ذهن به نظر می‌رسد. تصویر کمان‌های برکشیده، کل‌هایی که پا به فرار گذاشته‌اند و انسان‌هایی که حالت‌هایی قدرتمندانه یا نیایشگرانه به خود گرفته‌اند، نشان می‌دهد داستانی در ذهن نقاشان وجود داشته است. در نگاره‌ها ابزارهایی چون تیر و کمان و حیواناتی همچون بز، سگ و گوزن به همراه انسان تصویر شده‌اند. فراوان‌ترین نقش به بز کوهی تعلق دارد. در باورهای کهن ایرانی این حیوان نمادی از باروری، قدرت، باران و فراوانی آب است؛ چه بسا نگاره‌های سرسورن و دوشه با این باورها گره خورده باشد. در میرملاس بزهای کوهی در حال فرار از دست سگ‌ها و شکارچیانی سوار بر اسب نیز ترسیم شده‌اند تا بدینوسیله منبع غذایی جامعه‌ای مبتنی بر شکار را معرفی کنند. پس از بز کوهی، اسب بیشترین نقوش را به خود اختصاص داده است. برخی از این اسب‌ها رام هستند و سوارانی مسلح به نیزه و کمان دارند. برخی از نگاره‌ها که اسب‌هایی آزاد را به تصویر می‌کشند، رنگی متفاوت دارند و کهنه‌تر به نظر می‌رسند. برخی پنداشته‌اند که این سنگ‌نگاره‌ها قدیمی‌تر هستند و به پیش از دوره رام شدن این حیوان توسط انسان تعلق دارند. یکی از باشکوه‌ترین نگاره‌های هومیون، گوزن سرخ ایرانی است. این حیوان در اساطیر ایرانی نماد تیزپایی و بقاست.

در نگاره‌های هومیون تمام سنگ‌نگاره‌ها بیانگر تلاش انسان برای شکار نیستند، بلکه نوعی از ابزارهای موسیقی و حالت‌های رقص را نیز می‌توان در آن تشخیص داد. بعید نیست که چنین نگاره‌هایی بیانگر یک عمل آیینی باشد، همان طور که در یافته‌های بعدی، آثاری از رقص در نقوش مربوط به یافته‌های فلزی وجود داشته است. در هومیون نقوش رازآلودی نیز وجود دارد که می‌توان آن‌ها را اشکال هندسی توصیف کرد. به عقیده دانشمندان در نگاره‌های کهن، اشکال هندسی برای نشان دادن مالکیت یا رساندن پیامی رمزگونه مورد استفاده قرار گرفته است.