قنات حسن‌آباد مشیر، جریانی از آب زلال در دل مناطقی گرم و سوزان

قنات یک فناوری ایرانی برای انتقال آب است که از یک کانال زیرزمینی و چند چاه تشکیل می‌شود. بیش از هزار سال پیش، معماران و مهندسان ایرانی با تجهیزات اولیه‌ای که در اختیار داشتند، ابداعاتی به خرج دادند و توانستند آب را از کیلومترها آن‌سوتر، به سرزمین‌های دیگر برسانند و حیات را در رگ شهرهای و روستاهای ایران جاری کنند. جالب این که قنات‌های زیادی در سراسر ایران وجود دارند که هنوز پس از صدها سال برقرارند و آب در آن‌ها جاری است، مانند قنات «حسن‌آباد مشیر».

قنات حسن‌آباد در کجا قرار دارد؟
قنات‌های ایران عمدتا در مناطق گرم و خشک شکل گرفته‌اند. از میان همه استان‌های ایران، استان یزد به خاطر تعدد و ویژگی‌های خاص قنات‌هایش شهرت دارد. قنات حسن‌آباد مشیر نیز یکی از قنات‌های مهم استان است که در مهریز قرار دارد. شهر مهریز در جنوب یزد واقع است و جمعیت آن به بیش از 30 هزار نفر می‌رسد. از آن جا که طبیعت مهریز گرم و خشک است، خانه‌های آن به شکلی ساخته شده که آفتاب کمتری به آن بتابد. بادگیر، دیوارهای قطور و بلند، سقف‌های گنبدی و وجود سردابه (زیرزمین) از جمله ویژگی‌های معماری سنتی مهریز است. برخی کارشناسان قدمت شهر مهریز را به دوره حکومت انوشیروان (531 تا 579 میلادی) نسبت می‌دهند و معتقدند نام این شهر برگرفته از نام «مهرنگار»، دختر این پادشاه ساسانی است. در سراسر مهریز آثار تاریخی پرشماری وجود دارد که نشان‌دهنده تاریخ کهن و پربار آن است و مجموعه‌ای کامل از معماری و آثار تاریخی مناطق کویری ایران را گرد آورده است. از میان این آثار، چندین اثر به ثبت جهانی رسیده‌اند، از جمله قنات حسن‌آباد، باغ پهلوان‌پور، آسیاب آبی میرزا نصرالله و کاروانسرای زین‌الدین.

قنات حسن‌آباد، ویژگی‌ها و تاریخچه
قنات حسن‌آباد را باید یکی از طولانی‌ترین قنات‌های جهان دانست که از صدها سال پیش تا کنون، آب را در مسیری 71 کیلومتری منتقل می‌کند. احداث این قنات به سده‌های میانی اسلامی (قرن هشتم هجری قمری/ قرن چهاردهم میلادی) نسبت داده می‌شود. قنات از کوه‌های غربال‌بیز، بخشی از ارتفاعات شیرکوه شروع می‌شود و مادرچاه آن (چاه اصلی که در ابتدای مسیر کانال حفر می‌شود و نزدیک‌ترین چاه به سفره آب زیرزمینی است) عمقی 40 متری دارد. چشمه غربال‌بیز در نزدیکی مادرچاه قنات حسن‌آباد مشیر واقع است. چشمه در نزدیکی روستایی به نام «مدوار» قرار دارد و آب آن از حفره‌هایی که مسیری به طول 40 متر را تشکیل می‌دهند، بیرون می‌ریزد. بدین ترتیب مساحت تقریبی حوزه آبریز چشمه به 10 کیلومتر مربع می‌رسد. سرریز این چشمه تامین‌کننده بخشی از آب قنات است. قنات در نهایت پس از گذر از مهریز و روستاهای دهنو و حسن‌آباد این شهر، به محله مریم‌آباد یزد می‌رسد. از آن جا که مظهر قنات در «حسن‌آباد مشیر» قرار دارد، آن را به این نام خوانده‌اند. عبور قنات حسن‌آباد از میانه باغ پهلوان‌پور یکی از ویژگی‌های جالب توجه آن است.


قنات حسن‌آباد از میانه باغ پهلوان‌پور، از جمله آثار جهانی ایران عبور می‌کند

بسته به شرایط بارندگی سالانه، آبدهی قنات حسن‌آباد تغییر می‌کند، ولی به طور معمول آبدهی قنات از 110 تا 200 لیتر بر ثانیه متغیر است. به دلیل نبود لایه‌های گچی و نمکی در طول مسیر چشمه، کیفیت آب در انتهای مسیر با کیفیت آب در ابتدای مسیر تفاوت چندانی ندارد. در اوایل مسیر قنات، جایی میان غربال‌بیز و مدوار، راهرویی دست‌کند شامل چند پله به مسیر زیرزمینی عبور آب راه دارد. از این مسیر می‌توان به آب قنات دسترسی پیدا کرد و برای نوشیدن مورد استفاده قرار داد. عمق کانال آب‌رسان از مهریز تا یزد، بسیار کم است و در فاصله قابل توجهی، آب در سطح زمین جاری است.

ثبت ملی و جهانی قنات حسن‌آباد
قنات حسن‌آباد مشیر در سال 2016 میلادی (1395 خورشیدی) در چهلمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در استانبول ترکیه برگزار شد، به همراه 10 قنات دیگر به عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. ثبت ملی این قنات نیز در سال 2011 میلادی (1389 خورشیدی) انجام شد.