مسجد جامع یزد و فرایند هزار ساله ساخت آن

یزد یکی از شهرهای کویری ایران به شمار می‌رود که آثار فراوانی با معماری جذاب و چشم‌نواز در خود دارد. مسجد جامع یزد، از جمله آثار مهم این شهر است که به عنوان «مسجد جامع عتیق»، «مسجد جمعه قدیم» و «مسجد جامع کبیر» نیز شناخته می‌شود.

تاریخچه مسجد جامع یزد

شواهد نشان می‌دهد پیش از ورود اسلام به ایران، در مکانی که امروز مسجد جامع یزد قرار دارد، آتشکده‌ای وجود داشته است. این مسجد در زمان عمرو لیث صفاری (سلطنت از 878 تا 900 میلادی) بنا شده است. بعدا در کنار مسجد، امیر علی بن فرامرز و همسرش ارسلان خاتون، مناره‌ای ساخته‌اند. فرزند آنان علاءالدین گرشاسب نیز مسجدی دیگر در کنار آن بنا کرده است.

نمایی از گنبد مسجد جامع یزد

شواهد نشان می‌دهد در زمان حمله مغول (1219 میلادی) رسیدگی به مسجد متوقف شده، ولی در قرن چهاردهم میلادی که آرامشی نسبی در ایران حاکم بوده، ساخت و ساز و رسیدگی به مسجد از سر گرفته شده است. نهایتا در دوره قاجار، سه مسجدی که در کنار هم برپا شده بود، تخریب و به جای آن‌ها مسجدی با صحن بزرگ احداث شد.

با این توضیحات، مسجد جامع یزد در یک دوره هزار ساله، به تدریج ساخته شده و تکمیل شدن آن در چهار دوره صفاریان، تیموریان، ایلخانان و قاجاریان صورت گرفته است.

معماری و ویژگی‌های مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد به شیوه تک‌ایوانی ساخته شده است. شیوه ساخت آن در معماری ایرانی «سبک آذری» نامیده می‌شود. وسعت مسجد حدود 10 هزار متر مربع است. صحن مسجد به قدری بزرگ است که در تجمعات عمومی، جمعیت فراوانی در آن جا می‌گیرند.

دو کتیبه، یکی به خط کوفی و دیگری به خط ثلث روی کاشی لاجوردی در مسجد به چشم می‌خورد. در کتیبه سر در نام شاهرخ تیموری (چهارمین پسر تیمور گورکانی، سلطنت از 1405 تا 1447 م.) و سلطان جهانشاه دیده می‌شود. این کتیبه تاریخ سال 861 هجری قمری (1457 م.) را در خود دارد.

ورودی اصلی و مناره‌های مسجد جامع یزد

ورود به مسجد از شش ورودی در اضلاع مختلف آن ممکن است. ورودی شمالی دقیقا روبروی ایوان است. ورودی شمال غربی با نمایی ساده و بی‌پیرایه، به یک دالان دراز گشوده می‌شود. دو ورودی دیگر مسجد، یکی در جنوب غربی و دیگری در شمال شرقی واقع شده که در حال حاضر مسدود است.

ورودی شرقی مسجد، به عنوان ورودی اصلی، سردری با ارتفاع 24 متر دارد. تزئینات این سر در با کاشی‌کاری معرق و نقوش گره‌چینی و اسلیمی بسیار چشم‌نواز و دیدنی است. در پشت این ورودی، یک هشتی با گنبدی زیبا به چشم می‌خورد. در مقابل سر در شرقی، فضای جلوخان با حوضی هشت‌گوش قرار دارد.

گنبد مسجد جامع دو پوسته داخلی و بیرونی دارد و روزنه‌های مشبکی در پوسته داخلی آن مشاهده می‌شود. طاقچه‌های گچ‌اندودی در مقابل روزنه‌ها قرار دارد که در هنگام تابیدن نور خورشید، نمایی زیبا به وجود می‌آورد.

محراب مسجد جامع یزد

محراب اصلی مسجد زیر گنبد قرار دارد. کاشی‌کاری محراب جذاب و به کار رفتن سفال در نمای آن، بسیار دیدنی است.

ایوان مسجد که با کاشی معرق و نقوش اسلیمی و گیاهی تزئین شده، یکی از زیباترین بخش‌های ساختمان به شمار می‌آید. وجود آجرهای ضربی و کتیبه‌های کاشی معرق و کوفی، زیبایی این ایوان را دو چندان کرده است.

دو شبستان در این بنا تعبیه شده که شبستان بزرگ آن، به دلیل برخورداری از ستون‌های متعدد، معروف است. در مجموع این شبستان که «شاهزاده» نیز نامیده می‌شود، 48 ستون مستطیل‌شکل دارد که با ازاره‌های پوشیده از کاشی‌های شش‌ضلعی فیروزه‌ای تزئین شده است. در ضلع غربی و شرقی این شبستان، شاه‌نشین‌هایی با پنجره و نورگیر تعبیه شده که محلی برای حضور افراد سرشناس بوده است. شبستان طاق‌های گنبدی سراسری دارد و در قسمت مرکزی آن، نورگیرهای سنگی هشت‌ضلعی قرار گرفته است.

ترکیب تزئینات اسلیمی و هندسی در کاشی‌های شش ضلعی مسجد جامع یزد

گنبدخانه که در ابتدای ورودی شرقی قرار دارد، با طرحی مربعی ساخته شده که به تدریج با افزایش ارتفاع به هشت‌ضلعی، 16 ضلعی و 32 ضلعی تبدیل می‌شود و در نهایت به شکل دایره در می‌آید.

در میان تمام زیبایی‌های مسجد جامع، مناره‌های آن به عنوان نمادی از شهر یزد مشهور شده است. این مناره‌ها با 53 متر ارتفاع، بلندترین مناره‌های باقیمانده در آثار تاریخی ایران است. تصویر مسجد جامع یزد به خاطر اهمیت و ویژگی‌های منحصر به فردش، روی اسکناس‌های 200 ریالی ایران مورد استفاده قرار گرفته است.

ثبت ملی مسجد جامع یزد

این اثر یکی از نخستین آثار ثبت‌شده شهر یزد در فهرست میراث ملی ایران بود و ثبت آن به سال 1934 میلادی (1313 خورشیدی) باز می‌گردد.

تصویر مسجد جامع یزد روی اسکناس‌های 200 ریالی ایران

اطلاعات

نام	مسجد جامع یزد و فرایند هزار ساله ساخت آن
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	یزد
نوع	تاریخی,دینی
ثبت	ملی