تکیه میرچخماق یزد، 500 سال میزبانی از عزاداری‌های محرم

میدان میرچخماق یکی از میدان‌های قدیمی شهر یزد است که پیرامون آن، آثار تاریخی مختلفی قرار دارد. یکی از این آثار، تکیه میرچخماق است که گاهی میرچقماق هم تلفظ می‌شود. تکیه از جمله مکان‌های مذهبی ایران است که برای عزاداری‌های محرم و برگزاری مراسم تعزیه‌خوانی کاربرد دارد.

کاربردهای تکیه

بناهایی با عنوان تکیه در اکثر شهرهای ایران وجود دارد، ولی تکیه‌های مناطق مرکزی ایران که در حاشیه کویر قرار دارند، از معماری متفاوتی برخوردارند. معمولا تکایا را ثروتمندان و افراد با نفوذ هر شهر می‌ساختند و آن را وقف اجرای برنامه‌های عزاداری و تعزیه می‌کردند. به همین خاطر بسیاری از منازل مسکونی اعیان و شاهزادگان به شکلی ساخته می‌شد که بتوان با نصب یک سقف موقت یا یک چادر بزرگ یا پوشاندن حوض وسط حیاط، فضایی مسقف برای گرد آمدن مردم و اجرای تعزیه فراهم آورد.

در تکیه غرفه‌هایی برای نشستن افراد تعبیه شده است. تکیه‌ها را معمولا در نقاط پر رفت و آمد بنا می‌کنند تا دسترسی به آن آسان‌تر باشد. بیشتر تکایای ایران در محل اتصال دو محله به یکدیگر ساخته می‌شد و در فضای داخلی آن علاوه بر حیاط و غرفه‌های تجمع مردم، فضایی سرپوشیده نیز به وجود می‌آمد. حیاط تکیه‌ها به عباسیه موسوم بود، زیرا در آن مراسم مربوط به رزم حضرت عباس(ع) و امام حسین(ع) برگزار می‌شد.

به خاطر قرارگیری تکیه‌ها در نقاط مهم شهر، از آن برای تجمع پیشه‌وران و بیان مشکلات صنفی و اقتصادی هم استفاده می‌شد. هزینه‌های نگهداری و برگزاری مراسم تکیه‌ها هم علاوه بر نذورات و کمک‌های مردمی، از دکان‌هایی که در اطراف آن ساخته شده بود، تامین می‌شد.

به جز تکیه‌های دائمی، گاهی تکیه‌های موقتی هم در برخی شهرها و روستاها بر پا می‌شود. تکیه‌های موقت معمولا با ایجاد سازه‌های موقتی در کنار خیابان‌ها و محصور کردن محوطه‌هایی کوچک و آویختن پارچه‌نوشته‌ها و پرچم‌ها ساخته و در انتهای روزهای عزاداری مجددا جمع‌آوری می‌شود. در این تکایا به دلیل فضای کوچک‌تر، برگزاری مراسم تعزیه چندان رواج ندارد و از آن برای پذیرایی از دسته‌های عزاداری استفاده می‌شود.

تاریخچه تکیه میر چخماق

این تکیه در قرن پانزدهم میلادی، در زمان حکومت تیموریان بر ایران ساخته شده است. بر اساس متون تاریخی، در آن زمان امیر جلال‌الدین چخماق از سوی شاهرخ تیموری به عنوان حاکم یزد منصوب شده بود. ستی فاطمه، همسر امیر چخماق نیز در ساخت این بنا نقش داشته است.

هنوز هم مثل گذشته، در روز عاشورا مراسم تعزیه‌خوانی در این تکیه برقرار است و مردم با حضور در غرفه‌های مختلف، به تماشای آن مشغول می‌شوند.

معماری تکیه میرچخماق

غرفه‌های تکیه میرچخماق به صورت غرفه‌های دو طبقه، در هشت ردیف عمودی کنار هم ساخته شده است. از میان این هشت ردیف، دو ردیف سه طبقه دارد. غرفه‌ها به شکلی روبروی هم قرار گرفته‌اند که یک قرینه به وجود آمده است.

غرفه اصلی تکیه که بخش شاه‌نشین آن و محل استقرار مقامات دولتی و افراد سرشناس بوده، در مرکز غرفه‌ها قرار گرفته و با ارتفاع زیاد خود، به راحتی قابل تشخیص است. یک کتیبه در این غرفه وجود دارد که روی آن تاریخ 1258 هجری قمری معادل 1842 م. دیده می‌شود. وجود مناره‌های مرتفع و تزئیناتی زیبا از کاشی‌های رنگی، غرفه اصلی را از دیگر غرفه‌ها متمایز می‌کند. مناره‌های بلند تکیه، در گذشته برای اذان گفتن و گاهی نیز برای اعلام خبرهای مهم توسط جارچی‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.

شاه‌نشین‌های قوسی این تکیه، از جمله ویژگی‌های خاص آن به شمار می‌رود. در زیر تکیه نیز آب‌انباری قرار دارد که تا 40 سال پیش مورد استفاده عموم بوده، ولی امروز خشک شده و به عنوان موزه آب مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نخل حیدری تکیه میرخچماق

در محوطه تکیه میرچخماق، نخل بزرگی قرار دارد که به نخل حیدری‌ها معروف است. این نخل سازه‌ مشبکی است که با چوب‌های تراشیده شده و با استفاده از گره‌چینی و تیرهای بزرگ ساخته می‌شود و در عزاداری امام حسین(ع)، امام سوم شیعیان در میان مردم به گردش در می‌آید. مردم یزد نخل را نمادی از تابوت امام حسین(ع) می‌دانند و در سالروز شهادت وی، با بلند کردن و گرداندن آن، به صورت نمادین مراسم تشییع جنازه برای ایشان اجرا می‌کنند.

نخل حیدری‌ها در کنار تکیه میرچخماق یزد

مراسم نخل‌گردانی یکی از مراسم عزاداری معروف مردم یزد در ایام محرم است. سنگینی نخل به اندازه‌ای است که بلند کردن آن به 150 نفر شخص قوی‌هیکل نیاز دارد. این نخل بزرگ که اضلاع و ارتفاعی حدود 8.5 متر دارد، در قرن هجدهم میلادی و در دوره حکومت صفویه ساخته شده است. بدین ترتیب این نخل با حدود 450 سال قدمت، قدیمی‌ترین نخل ایران به شمار می‌رود.

ثبت ملی تکیه امیرچخماق

تکیه میرچخماق به خاطر ارزش تاریخی‌اش، در سال 1951 میلادی (1340 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.

اطلاعات

نام	تکیه میرچخماق یزد، 500 سال میزبانی از عزاداری‌های محرم
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	یزد
نوع	تاریخی,دینی
ثبت	ملی