کاخ اردشیر بابکان، نمادی از معماری ساسانیان

کاخ اردشیر بابکان که 18 قرن پیش ساخته شده، یکی از مهم‌ترین آثار معماری ایران پیش از اسلام به شمار می‌رود. این ساختمان قدیمی‌ترین بنایی است که در آن از گنبد استفاده شده است. کاخ اردشیر در فاصله سه کیلومتری شهر فیروزآباد فارس واقع شده است.

در فاصله کمی از کاخ، مکانی وجود دارد که برای برگزاری مراسم آیین‌های مذهبی آن دوران کاربرد داشته است.

در شمال این کاخ دریاچه‌ای به چشم می‌خورد که حاصل جمع‌ شدن آب چشمه‌ای در همان حوالی است. رودی نیز در قسمت شرقی کاخ جریان پیدا می‌کند که در گذشته شهر باستانی گور (اردشیر خوره) را آبیاری می‌کرد.

شهر گور کجاست؟

شهر گور شهری باستانی در نزدیکی شهرستان فیروزآباد است که به دستور اردشیر بابکان تاسیس شده است. در واقع اسکندر مقدونی در حمله به ایران، وقتی نتوانست به این شهر وارد شود، مسیر رودخانه‌ای را که در آن نزدیکی بود تغییر داد و شهر را غرق کرد. چند قرن بعد، اردشیر بابکان این شهر را مجددا احیا کرد و «اردشیر خوره» را بنا نهاد. این شهر مدتی بعد، پس از ورود اسلام به ایران ویران شد، ولی عضدالدوله دیلمی (سلطنت 949 تا 983 میلادی) مجددا آن را احیا کرد و نام شهر جدید را فیروزآباد گذاشت.

تاریخچه کاخ اردشیر بابکان

شواهد نشان می‌دهد که کاخ اردشیر بابکان در قرن سوم میلادی، به دستور اردشیر بابکان، نخستین پادشاه ساسانی تاسیس شده است. اردشیر بابکان در سال 224 میلادی حکومت ساسانیان را تاسیس و تا 242 میلادی بر ایران سلطنت کرده است.

«آتشکده فیروزآباد»، «آتشکده اعظم» و «بارین»، دیگر نام‌هایی است که این بنا به آن خوانده می‌شود. مورخان معتقدند این ساختمان یک آتشکده برای انجام آیین‌های زرتشتی بوده است، زیرا جزئیاتی که در ساخت کاخ‌های پادشاهی مشاهده می‌شود، در این ساختمان وجود ندارد.

ویژگی‌های کاخ اردشیر بابکان

در این کاخ تالارها و راهروهایی تو در تو وجود دارد. گچ‌بری‌های بخش‌هایی از این بنا، اکنون بعد از 18 قرن قابل مشاهده است. در این بنا چهار ساختمان با گنبدهای بزرگ به وجود آمده است که در قسمت شرقی کاخ واقع است.

عمارت سه بخش اصلی دارد:

• ایوان که ارتفاع آن نسبتا زیاد است،

• تالارها که شمار آن به سه می‌رسد و هر سه سقف گنبدی دارند،

• حیاط که دو ایوان در اطراف خود دارد که به تالارها می‌رسد.

دیوارهای بیرونی بنا استحکام زیادی دارند و بدون پنجره طراحی شده‌اند، طوری که این کاخ را به یک قلعه شبیه کرده‌اند. استفاده از گچ و آجر که در زمان خود مصالحی گران‌قیمت به شمار می‌رفت، از اهمیت این بنا حکایت دارد. استفاده از گچ به خاطر سفت شدن سریع آن، به معمار اجازه داده است طاق‌هایی بدون مرکز به وجود آورد. گچ‌بری‌های زیبا، ستون‌های چهارگوش و ایوان‌های کوچک، از ویژگی‌های هنر معماری ساسانیان محسوب می‌شود که در دوره‌های بعد هم تاثیر خود را بر جا گذاشته است.

ویژگی‌های کلی بناهای عصر ساسانی

ساختمان‌های به جا مانده از دوره ساسانیان نشان می‌دهد در این دوره، وجود صحن یا حیاط در کنار گنبد یا چهارطاق، یکی از اصول ساختمان‌سازی بوده است. در این دوره قوس‌هایی با استفاده از گچ و گل ساخته می‌شد و ستون‌هایی با پوشش‌های مسطح به کار می‌رفت. اسکلت اصلی بناهای این دوره با استفاده از چوب ساخته می‌شد و طاق یا گنبد، بر یک زیربنای چهارگوش قرار می‌گرفت.

در این دوره گچ‌بری، نقاشی دیواری، ستون‌نما و طاق‌نما، نقش برجسته گلی و چوبی، موزائیک‌کاری و پیکره‌های تزئینی به عنوان عناصر تزئینی فضای داخلی ساختمان به کار رفته است.

تاثیر سبک معماری کاخ اردشیر بابکان در تاریخ ایران

بعد از آن که اسکندر مقدونی ایران را تسخیر کرد (330 پیش از میلاد) و یونانیان مدتی بر ایران حکومت کردند، میراث معماری هخامنشی به فراموشی سپرده شد، ولی با روی کار آمدن حکومت ساسانی، سبک معماری هخامنشیان مجددا احیا شد. بعدها پس از ورود اسلام به ایران، هنر معماری ساسانی نیز تکامل پیدا کرد و در ساختار معماری اسلامی به حیات خود ادامه داد.

ثبت ملی و جهانی کاخ اردشیر بابکان

اهمیت تاریخی کاخ اردشیر بابکان باعث شد این اثر، در سال 1931 میلادی (1310 خورشیدی) به عنوان یکی از نخستین آثار ملی ایران، به ثبت برسد. سال‌ها بعد در نشست چهل و دوم کمیته میراث فرهنگی یونسکو در سال 2018 میلادی (1397 خورشیدی)، نام این کاخ در کنار هفت اثر باستانی فیروزآباد، بیشاپور و سروستان با عنوان کلی «چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس» در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسید.

اطلاعات

نام	کاخ اردشیر بابکان، نمادی از معماری ساسانیان
کشور	ایران
ناحیه	فارس
شهر	فیروزآباد
نوع	تاریخی
ثبت	یونسکو,ملی