کاروانسرای تی‌تی، میزبان کهنسال مسافران شمالِ ایران

«کاروانسرای تی‌تی»؛ جایی در دل کوه و جنگل که روزگاری میزبان انسان‌هایی بود که هر کدام از جایی آمده بودند و رهسپار مقصدی می‌شدند؛ شاید یک تاجر ابریشم با خود متاعی گران‌بها حمل می‌کرد و در ذهنش برای سود سرشاری که قرار بود به چنگ آورد، نقشه‌ها می‌کشید؛ یا دیگری در پی کشف دنیاهای جدید بود و ماجراجویی‌های خود را در ذهن مرور می‌کرد. چه بسا مسافری در گوشه‌ای از کاروانسرا به معشوق خود اندیشیده باشد و روزی که قرار است دوباره به سفر برود، اما این بار با او! این آدم‌ها، هر مقصد و مقصودی داشتند، امروز دیگر به سفری ابدی رفته‌اند و بازگشتی به این کاروانسرا ندارند، ولی کاروانسرای تی‌تی، هر چند ساکت و دل‌خسته، هنوز هم پابرجاست و چه بسا به انتظار مسافرانی جدید نشسته است تا نظاره‌گر دل‌نگرانی‌ها، افسوس‌ها و آرزوهای آنان باشد...

جغرافیا و تاریخچه کاروانسرای تی‌تی

کاروانسرای تی‌تی یا به گویش محلی، «تی‌تی کاروانسرا» در روستای «بالارود» سیاهکل استان گیلان، در نزدیکی منطقه «دیلمان» قرار دارد. کاروانسرا بر سر دوراهی رودخانه «باباکوه» و «شم‌رود» و در مسیر لاهیجان و دیلمان ساخته شده است. فاصله کاروانسرا از سیاهکل حدود 15 کیلومتر و از لاهیجان نزدیک 33 کیلومتر است. جاده سیاهکل- دیلمان امروزه از نزدیک کاروانسرای تی‌تی عبور می‌کند. این بنا را باید یکی از معدود کاروانسراهای مناطق شمالی ایران به حساب آورد. در واقع کاروانسراها را معمولا در مسیرهایی می‌ساختند که فاصله آبادی‌ها از یکدیگر زیاد بود و کاروان‌ها مجبور بودند تا زمان رسیدن به آبادی بعدی در بینِ راه اتراق کنند. بنابراین بیشتر کاروانسراهای ایرانی را می‌توان در مناطق شرق و مرکز ایران یافت، جایی که اقلیم گرم و خشک سبب پراکندگی جمعیت و سکونت‌گاه‌های انسانی شده است، در حالی که در شمال ایران تراکم جمعیت بیشتر و فاصله آبادی‌ها از یکدیگر کمتر است.

«تی‌تی» در زبان گیلکی به معنای «شکوفه» است. درباره وجه تسمیه کاروانسرا اقوالی در بین مردم محلی وجود دارد، از جمله این که برخی «تی‌تی» را عمه یکی از پادشاهان صفوی می‌دانند که دوست داشت کاروانسرایی را به نام خود در سیاهکل ایجاد کند. صرف نظر از صحت و سقم این روایت، تاسیس کاروانسرا احتمالا در دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) صورت گرفته باشد.

علاوه بر سنگ، در ساخت کاروانسرای تی‌تی از آجر نیز استفاده شده است

معماری و ویژگی‌های کاروانسرای تی‌تی

کاروانسرا در منطقه‌ای مرطوب و مرتفع قرار دارد و برای ساخت آن از قلوه‌سنگ استفاده شده است. از این رو شاید بازدید از کاروانسرای تی‌تی برای ناظری که با بناهای قدیمی اروپایی آشناست، یادآور قلعه‌های قدیمی و خزه‌گرفته اروپا باشد. احتمالا دلیلی هم که موجب شده در یکی دو دهه اخیر از این بنا به عنوان لوکیشن چند فیلم سینمایی استفاده کنند، همین موضوع باشد! در میان قلوه‌سنگ‌ها ملات ساروج  به کار برده‌اند. این ملات به دلیل مقاومت بالا در برابر رطوبت، خصوصا در حمام‌ها و پل‌های قدیمی ایران کاربرد داشت و برای ساخت چنین بنایی در این منطقه مرطوب، بهترین گزینه به شمار می‌رفت.

کاروانسرای تی‌تی به شکل «دو ایوانه» و با رعایت اصل تقارن ساخته شده است. ورودی کاروانسرا در بخش شمالی آن است. یک فضا شبیه هشتی، در این ورودی دیده می‌شود. حیاط وسیعی در میانه کاروانسرا قرار دارد و در وسط آن، یک حوض نسبتا کوچک ساخته شده است. در چهار طرف حیاط اتاق‌هایی تقریبا هم‌اندازه به چشم می‌خورد که مربعی‌شکل هستند و حدود 14 متر مربع وسعت دارند. در بخش شمالی کاروانسرا اتاق نسبتا مجللی قرار گرفته که «شاه‌نشین» نامیده می‌شود. همچون بخش شمالی (ورودی) در دو طرف شاه‌نشین هم دو اتاق وجود دارد.

معماران کاروانسرا برای انتقال آب به آن از شیوه‌ای خاص استفاده کرده‌اند. در این روش لوله‌های سفالی را کنار هم قرار می‌دادند تا آب چشمه‌های اطراف را به داخل هدایت کند. طاق زیبای بنا که پس از ورود به کاروانسرا خودنمایی می‌کند و در آن از شیوه آجرچینی استفاده شده، دیگر بخش جذاب بنا به شمار می‌آید.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای تی‌تی