کاروانسرای گبرآباد، بنایی استوار و خاموش

در گذشته سفر به سهولت امروز نبود. از یک سو راه‌ها نشانه‌گذاری خاصی نداشتند و امکان گم شدن کاروان‌ها وجود داشت، از سوی دیگر به خاطر وجود راهزنان و حیوانات وحشی مهاجم، امنیت کاروان‌ها در خطر بود. به جز این‌ها استفاده از چارپایانی همچون اسب و شتر برای جابجایی بار و مسافر، زمان سفرها را طولانی می‌کرد. مسیرهای سفر در کشوری همچون ایران که آب و هوایی گرم و خشک بر بیشتر مناطق آن حاکم است و آبادی‌ها پراکندگی زیادی دارند، طولانی‌تر است... با این اوصاف، در طول صدها سال در ایران تاسیساتی بین راهی شکل گرفت تا به عنوان محلی امن برای اقامت کوتاه‌مدت کاروان‌ها در دسترس باشد. «کاروانسرای گبرآباد قمصر» از جمله کاروانسراهای ایرانی است که در مناطق میانی ایران امروز قرار دارد. این کاروانسرا در مسیر مهم ارتباطی اصفهان با شهرهای شمالی و غربی ایران قرار دارد. از این رو زمانی مهمانانی بسیار و روز و شب‌هایی پر هیاهو داشته است، ولی امروز در آرامشی خالص و بی‌انتها روزگار می‌گذراند! قمصر در 27 کیلومتری جنوب شهر کاشان در دره‌ای با ابعاد تقریبی 9 در پنج کیلومتر واقع است. این شهر به خاطر مزارع گل محمدی و گلاب مرغوبی که از آن به دست می‌آید معروف است، ولی آثار تاریخی آن نیز همچون کاروانسرای گبرآباد دیدنی و جذاب هستند.

تاریخچه و ویژگی‌های کاروانسرای گبرآباد

مانند بسیاری از کاروانسراهای ایرانی، ساخت این بنا به دوره صفویه بر می‌گردد. در آن زمان به دلیل رونق تجارت کاروانسراهای زیادی در سراسر ایران ساخته شد. کاروانسرا در جنوب غربی کاشان و شمال استان اصفهان قرار دارد و به دلیل نزدیکی با روستای «گبرآباد» به این نام خوانده شده است. بعد از وقوع انقلاب اسلامی (1979 میلادی) نام روستا به «حسین‌آباد» تغییر کرد. فاصله کاروانسرای گبرآباد از کاشان نزدیک 21 کیلومتر است. در گذشته برای سفر از شهرهای شمالی ایران به اصفهان دو مسیر وجود داشت: راه تابستانه که از کاروانسرای گبرآباد می‌گذشت و از قمصر، قهرود و جوشقان قالی عبور می‌کرد و راه زمستانه که از ابوزیدآباد می‌گذشت و کاروانسرای شاه‌عباسی این شهر در مسیر آن قرار داشت.

برای ساخت کاروانسرای گبرآباد از آجر و سنگ استفاده شده است

اوژن فلاندن، شرق‌شناس و سیاستمدان قرن نوزدهمی فرانسه در یادداشت‌های خود از کاروانسرای گبرآباد یاد کرده است. بر اساس نوشته‌های او بر سر در این کاروانسرا کتیبه‌ای وجود داشت که نشان می‌داد یکی از سرهنگ‌های ارتش شاه عباس صفوی (سلطنت از 1587 تا 1629 میلادی) بانی ساخت بنا بوده است. فلاندن در سفری دو ساله به ایران درباره بسیاری از آثار تاریخی آن یادداشت‌برداری کرده است. این یادداشت‌ها در قالب کتابی چند جلدی در سال 1851 میلادی در پاریس منتشر شد. در حال حاضر از کتیبه‌ای که فلاندن به آن اشاره کرده است، اثری دیده نمی‌شود.

این کاروانسرا همچون بسیاری از کاروانسراهای فلات مرکزی ایران با الگوی چهارایوانی ساخته شده است. در این شیوه اتاق‌ها در چهار طرف حیاط بزرگ میانی ساخته می‌شوند و ایوانی که حدود یک متر از کف حیاط ارتفاع دارد، اتاق‌ها را به حیاط وصل می‌کند. در مجموع 31 اتاق در این مجموعه ساخته شده است که 20 اتاق برای اقامت تابستانی، چهار اتاق برای اقامت زمستانی، سه اتاق شاه‌نشین (اتاق‌های بزرگ‌تر با تزئینات بیشتر)، دو اتاق نگهبانی داخلی و دو اتاق نگهبانی بیرونی را شامل می‌شود. ورودی کاروانسرا با آجرهای لعاب‌دار تزئین شده است. در دو طرف سر در ورودی، دو اتاق نگهبانی بیرونی دیده می‌شود. این اتاق‌ها در مواقعی مورد استفاده قرار می‌گرفت که مسافرانی پس از بسته شدن در کاروانسرا یا تکمیل شدن ظرفیت آن می‌رسیدند. در چهار گوشه بیرونی بنا چهار برج دیده‌بانی ساخته شده است. در کنار کاروانسرا آب‌انبار و یک پل سنگی وجود دارد که تاسیسات ضمیمه آن به شمار می‌آیند. در زمان تهاجم عراق به ایران (1980 تا 1989 میلادی) از کاروانسرای گبرآباد به عنوان پادگان آموزشی استفاده شد. پس از این تاریخ نیز به مدت 10 سال اسرای جنگ ایران و عراق در آن اسکان داده شدند.

ثبت ملی کاروانسرای گبرآباد

کاروانسرای گبرآباد یکی از 54 کاروانسرای ایرانی بود که در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض عربستان، به ثبت جهانی رسید. نام این کاروانسرا پیش از این در سال 1975 میلادی (1354 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده بود.