کاروانسرای کوهپایه، بنایی سنتی که به اقامتگاهی مجلل تبدیل شده است

ایران با وسعتی بیش از 1.6 میلیون کیلومتر مربع، هفدهمین کشور پهناور جهان به شمار می‌آید. البته قلمرو ایران تا پیش از قرن بیستم میلادی گسترده‌تر بود، اما در طول سده‌های هجدهم و نوزدهم میلادی بخش‌هایی از آن به‌تدریج جدا شد. در بیشتر مناطق کشور، پراکندگی جمعیت زیاد و فاصله میان شهرها قابل‌توجه است؛ از همین رو ایجاد زیرساخت‌های ارتباطی همواره یکی از دغدغه‌های اصلی حکومت‌های گوناگون ایران بوده است. «کاروانسراهای ایرانی» که امروز در شمار میراث جهانی قرار گرفته‌اند، حاصل تدابیر حکومت‌های مختلف برای فراهم آوردن زیرساخت‌های ارتباطی بودند. این بناها اغلب در فواصل دور از شهرها و در مسیرهای تجاری ساخته می‌شدند. «کاروانسرای کوهپایه» که با نام «کاروانسرای شاه‌عباسی کوهپایه» نیز شناخته می‌شود، از جمله کاروانسراهای کهن ایران است که در نزدیکی «جاده ابریشم» قرار داشت؛ جاده‌ای تاریخی که قرن‌ها مهم‌ترین مسیر ارتباطی چین و هند با اروپا و شمال آفریقا بود.

کاروانسرای کوهپایه در کجا قرار دارد؟

این بنا در کیلومتر 74 جاده اصفهان به نائین، در محدوده شهرستان کوهپایه قرار دارد. این شهرستان با وسعتی در حدود سه هزار کیلومتر مربع، تا سال 2021 میلادی (1400 خورشیدی) جزئی از شهرستان اصفهان بود. شهر کوهپایه در حاشیه کویر مرکزی ایران، در شرق شهرستان اصفهان واقع است. قدمت این شهر را به دوره پیش از اسلام منسوب می‌کنند. مسجد جامع کوهپایه قدیمی‌ترین اثر موجود در شهر است که احتمالا بر بقایای یک آتشکده ساخته شده است. امروزه با گسترش شهر کوهپایه، خانه‌های موجود در بافت شهری، این کاروانسرا را در بر گرفته‌اند.

کاروانسرای کوهپایه در حال حاضر به یک مجموعه اقامتی تغییر کاربری داده است

تاریخچه و ویژگی‌های کاروانسرای کوهپایه

بر اساس نقل ساکنان کهنسال کوهپایه، کاروانسرای این شهر در گذشته‌های نه‌چندان دور کتیبه‌ای داشت که بر روی آن تاریخ 999 (هجری قمری) نقش بسته بود. بدین ترتیب باید این بنا را یکی از کاروانسراهایی دانست که به دستور شاه‌عباس صفوی (سلطنت از 1587 تا 1629 میلادی) تاسیس شده است. عنوان «شاه‌عباسی» نیز به همین موضوع اشاره دارد و موید آن است. استحکام این کاروانسرا سبب شده بیشتر قسمت‌های آن پس از بیش از چهار قرن سالم باقی بماند، آن هم در شرایطی که پس از رشد وسایل مدرن حمل و نقل و از رونق افتادن کاروانسراها، بنا مدتی به عنوان پاسگاه مورد استفاده قرار گرفت!

نمای خارجی کاروانسرا چهار برج بلند دارد که دقیقا در گوشه‌ها قرار گرفته‌اند. سه برج نیز در میانه اضلاع کاروانسرا ساخته شده است. کنگره‌هایی که بر لبه بام و برج‌ها تعبیه شده، محلی برای استقرار نگهبابان و تیراندازان به شمار می‌آید. البته برج‌ها تنها کارکرد امنیتی و حفاظتی نداشتند، بلکه وجود آن‌ها استحکام سازه را بالا می‌برد، از این رو معماران زمان زیادی را برای طراحی و اجرای این بخش از سازه صرف می‌کردند. تعداد اتاق‌های کاروانسرا به 25 باب می‌رسد. ورودی کاروانسرا یک درگاه بلند دارد که بر بالای آن اتاق شاه‌نشین ساخته شده است. فضای بزرگ ورودی شامل یک بارانداز است که کاروان‌ها هنگام ورود به کاروانسرا، بارهای خود را در آن جا تخلیه می‌کردند. برخی معتقدند شاه‌عباس در سفرهای خود، مدتی در این کاروانسرا اقامت داشته است.

کاروانسرا از سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) و پس از عملیات مرمتی که در سال 2006 میلادی (1385 خورشیدی) انجام شد، به عنوان مرکز اقامتی تغییر کاربری داد. اتاق‌های موجود در این بنای تاریخی با ظرفیت‌های مختلف برای پذیرایی از مهمانان آماده شده است. در حال حاضر در حیاط بزرگ کاروانسرا چند باغچه و یک حوض بزرگ ایجاد شده است که زیبایی آن را دو چندان می‌کند. اتاق‌ها نیز به شکلی سنتی تزئین شده و بخشی از مجموعه نیز به عنوان رستوران سنتی مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای کوهپایه

در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) در جریان برگزاری چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض عربستان، نام 54 اثر با عنوان «کاروانسراهای ایرانی» به ثبت رسید. کاروانسرای کوهپایه یکی از این کاروانسراها بود. ثبت ملی این اثر نیز در سال 2000 میلادی (1379 خورشیدی) صورت گرفت.