کاروانسرای یام، بزرگ‌ترین کاروانسرای شمال غرب ایران

در گذشته که وسایل جدید حمل و نقل وجود نداشت، جابجایی بار و مسافر با دشواری‌های فراوان مواجه بود. علاوه بر این، امنیت راه‌ها نیز یکی از مسائل بغرنج برای حکومت‌ها بود. از این رو، در مسیر راه‌های اصلی کاروانسراهایی به وجود می‌آمد تا علاوه بر افزایش سهولت جابجایی، امنیت حرکت کاروان‌ها را نیز تضمین کند. در ایران، کاروانسراهای متعددی وجود دارد که از نظر معماری، در نوع خود بی‌همتا هستند. «کارونسرای یام مرند» که به عنوان «کاروانسرای شاه‌عباسی» یا «کاروانسرای پیام» نیز شناخته می‌شود، بزرگ‌ترین کاروانسرای شمال غرب ایران است که در زمان قدیم، نقشی اساسی در ارتباطات و حمل و نقل ایفا می‌کرد.

تاریخچه کاروانسرای یام مرند

بنای اولیه کاروانسرا به دوره ایلخانی (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) باز می‌گردد، ولی دلیل نامیده شدن آن به «شاه عباسی» احتمالا به مرمت بنا در دوره شاه عباس صفوی (قرن شانزدهم میلادی) مربوط می‌شود. وی در دوره حکومت خود، برای رونق دادن به تجارت و امنیت بخشیدن به راه‌ها، کاروانسراهای زیادی تاسیس و نوسازی کرد که امروزه شماری از آن‌ها پا بر جا مانده‌اند.

ویژگی‌ها و معماری کارونسرای یام مرند

این کاروانسرا در مسیر جاده ابریشم، یکی از مهم‌ترین بناهای اقامتی و خدماتی به شمار می‌رفت. به سبک کاروانسراهای ایرانی، یک حیاط بزرگ در میانه آن وجود دارد که اتاق‌ها، در اطراف آن ساخته شده‌اند. این اتاق‌ها، همگی به حیاط مشرف هستند. ایوانی سراسری، اتاق‌های کاروانسرا را به حیاط وصل می‌کند. به این شیوه معماری، در اصطلاح «چهار ایوانی» گفته می‌شود.

پلان کلی کاروانسرا، مستطیلی‌شکل و طول و عرض آن، به ترتیب 62 و 48 متر است. برای تامین امنیت و استحکام بیشتر کاروانسرا، در چهار گوشه آن، برج‌هایی آجری و مدور ساخته شده است. هر برج حدود هفت متر قطر دارد. این برج‌ها علاوه بر استقرار نگهبان، محلی برای افروختن آتش در شب بود تا بدین وسیله، کاروان‌هایی که از راه‌های دور به سوی آن حرکت می‌کردند، مسیر خود را گم نکنند. ورودی مرتفع و سر در بلند کاروانسرا، امکان عبور و مرور سهل‌تر چارپایان و بارهای آنان را فراهم می‌کرد. یک گنبد کوچک نیز در این بنا وجود دارد.

شرایط آب و هوایی منطقه در طول چندین قرن، موجب شده بود این کاروانسرا دچار فرسایش شود. از این رو عملیاتی برای مرمت بنا در سال 1999 میلادی (1378 خورشیدی) آغاز شد. در حال حاضر کاروانسرا مجددا به محلی مناسب برای حضور و اسکان گردشگران و مسافران تبدیل شده است و به عنوان مسافرخانه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کارونسرای یام مرند در کجا قرار دارد؟

روستای یام (پیام) مرند که در 13 کیلومتری جاده مرند به تبریز قرار دارد، نزدیک‌ترین آبادی به کاروانسرا به شمار می‌رود. «یام» در زبان مغول هم‌معنی «چاپار» است. چاپارها نامه‌رسان‌های دولتی بودند که در زمان هخامنشیان (هزاره اول پیش از میلاد) وظیفه انتقال پیام در میان مناطق مختلف کشور را بر عهده داشتند. همین نامگذاری از قدمت روستای یام و اهمیت آن در مسیرهای ارتباطی گذشته حکایت دارد.

این روستا طبیعتی چشم‌نواز دارد و سفر به آن، علاوه بر بازدید از کارونسرای یام که در دامنه کوه‌های میشو ساخته شده، امکان استفاده از طبیعت و چشم‌اندازهای آن را نیز فراهم می‌کند. کوه‌های میشو در حد فاصل شهرستان‌های مرند و شبستر قرار دارند و قله «علی علمدار» با 3200 متر ارتفاع، بلندترین نقطه آن محسوب می‌شود.

در فصل بهار، دشت‌های اطراف روستا را فرشی سرخ‌رنگ از گل‌های شقایق در بر می‌گیرد و در تابستان، هوای منطقه بسیار مطبوع و خوشایند است. از این رو بهترین زمان برای بازدید از این کاروانسرا در فصل‌های بهار و تابستان است. با این حال سفر در روزهای سرد سال، امکان استفاده از پیست اسکی یام را هم فراهم می‌آورد.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای یام

کاروانسرای یام در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این کاروانسرا یکی از 56 کاروانسرای ایرانی بود که در سال 2023 برای ثبت در فهرست میراث جهانی به یونسکو معرفی شد. با این حال کمیته بررسی این سازمان در نشستی که در شهر ریاض برگزار شد، اعلام کرد به دلیل استفاده از مصالح جدید در بازسازی کاروانسرا، اصالت آن را قانع‌کننده نمی‌داند و نام این بنا را از فهرست پیشنهادی ایران خارج می‌کند.

اطلاعات

نام	کاروانسرای یام، بزرگ‌ترین کاروانسرای شمال غرب ایران
کشور	ایران
ناحیه	آذربایجان شرقی
شهر	مرند
نوع	تاریخی
ثبت	ملی