ارگ سریزد، قدیمی‌ترین صندوق امانات جهان

در دل کویرهای آرام ایران، قلعه‌هایی می‌توان یافت که نه برای جنگ و از روی ترس و خشم، بلکه برای امنیت و از روی اعتماد ساخته شده‌اند! «ارگ سریزد» یکی از این قلعه‌هاست؛ بنایی از خشت که روزگاری صندوق امانات تاجرانجاده ابریشم بود. این ارگ، با معماری هوشمندانه، برج‌های دیده‌بانی، خندق خشک و خمره‌هایی پنهان، گواهی است بر نبوغ ایرانیان در تلفیق امنیت، معماری و اقلیم.

ارگ سریزد، جغرافیا و تاریخچه

ارگ سریزد در روستایسریزد قرار دارد. این روستا باغ‌های انار حاصلخیزی دارد و فاصله‌اش از شهر مهریز پنج کیلومتر و از شهر یزد نزدیک 35 کیلومتر است. مانند دیگر بناهای قدیمی مناطق کویری استان یزد، ارگ سریزد نیز از خشت و گل ساخته شده است، مصالحی که هم در این مناطق به وفور در دسترس است و هم با اقلیم خشن و خشک کویر هم‌خوانی دارد. این بنا عمری در حدود دو هزار سال دارد. البته در کاوش‌های باستان‌شناسی در مناطق اطراف ارگ، سفالینه‌هایی به دست آمده که زمان پیدایش آن در حدود 1500 سال پیش از میلاد تخمین زده می‌شود... باستان‌شناسان خشت‌های موجود در پایه‌های قلعه را مربوط به دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) می‌دانند. به تدریج با افزایش دانش بشری و ساخت ابزارهایی برای پالایش خاک از دانه‌های درشت‌تر، ابعاد خشت‌های ساخته‌شده نیز کوچک‌تر شد. این تغییر با دقت در دیواره‌های بنا به راحتی تشخیص داده می‌شود و نشان می‌دهد قلعه سریزد در طول دوره‌ای طولانی به عنوان بخشی از زنجیره امنیتی و اقتصادی جاده ابریشم در ناحیه مرکزی ایران، مورد استفاده بوده و بارها مرمت و تکمیل شده است.

ویژگی‌ها و معماری ارگ سریزد

در دوران کهن، جغرافیای سریزد به آن جایگاهی ویژه بخشیده بود، به طوری که مسیرهای شمالی جنوبی و شرقی غربی ایران در آن به هم می‌رسیدند. واژه «سریزد» را به معنای جایی دانسته‌اند که ابتدا و شروع شهر یزد است. ارگ سریزد روزگاری مقصدی برای کاروان‌های تجاری بود و محلی برای نگهداری اموال و کالاهای ارزشمند آنان، از غلات و ادویه گرفته تا زر و سیم، به شمار می‌رفت. از این رو می‌توان این ارگ را «قدیمی‌ترین صندوق امانات جهان» توصیف کرد.

نمایی از بخش داخلی ارگ سریزد

ارگ سریزد مساحتی برابر 7790 متر مربع دارد و از این نظر، بنای وسیعی محسوب می‌شود. چنین وسعتی به تنهایی گواهی بر اهمیت این قلعه تاریخی است! پیرامون ارگ را یک خندق با عرض چهار تا شش متر و عمق سه تا چهار متر محاصره کرده است. به دلیل حساسیت بسیار زیاد مصالح به‌کاررفته نسبت به رطوبت، خندق هیچ وقت از آب پر نمی‌شود و سطح آب آن حداقل یک متر از سطح پی قلعه پایین‌تر می‌ایستد. بدین ترتیب این خندق با ایفای نقش زه‌کشی، پی را از نفوذ رطوبت و قلعه را از خطر فرو ریختن در امان نگه می‌دارد. یک پل متحرک که روی خندق قرار دارد، راه ارتباطی قلعه با بیرون است. پس از عبور از پل، درِ ورودی قرار دارد که با حیاط بیرونی مرتبط است. این حیاط بین دو دیوار بلند محصور است و دورتادور هسته اصلی ارگ را در بر می‌گیرد. حیاط بیرونی تنها از یک راه و یک در به اتاق‌های داخلی ارتباط پیدا می‌کند. از آن جا که در دوران گذشته امکان ایجاد ورق‌های آهن بزرگ وجود نداشت، در را با ورق‌های کوچکی که هر کدام حدود 25 سانتی‌متر مربع مساحت دارد، پوشانده‌اند. وجود این ورق‌های آهنی علاوه بر افزایش استحکام، در را در برابر آتش‌سوزی‌های احتمالی مقاوم‌تر می‌کند. این در از قرن‌ها پیش پا بر جاست و هنوز هم می‌تواند برای صدها سال کارآمد باقی بماند!

پیش از رسیدن به این در، روی سقف دو حفره وجود دارد که علاوه بر تامین نور محیط، در زمان هجوم دشمن کاربرد دفاعی به خود می‌گرفت. حفره‌ای که از در دورتر بود برای انداختن سنگ و تیر یا ریختن مواد مذاب روی سر مهاجمان کاربرد داشت و حفره نزدیکِ در زمانی که آتشی برای آسیب‌زدن به آن افروخته می‌شد، برای ریختن آب مورد استفاده قرار می‌گرفت. بخش داخلی دیوارهای بسیار بلندی دارد که ارتفاع آن به 9 متر می‌رسد. پنج برج دیده‌بانی در اطراف بخشِ اصلی ساخته شده است که به همراه دو برج موجود در بخش بیرونی، بار اصلی تمهیدات دفاعی قلعه را به دوش می‌کشند. بلندترین برج بر فراز درِ آهنی قرار دارد و ارتفاعش به 12 متر می‌رسد. در قدیم روزها بر بالای برج پرچم می‌افراشتند و شب‌ها بر آن آتش می‌افروختند تا کاروانیان مسیر ارگ را به راحتی بیابند.

بخش اداری و خدماتی ارگ در حیاط بیرونی قرار داشت. کسانی که می‌خواستند کالاهای خود را در ارگ به امانت بگذارند باید در این قسمت، از آن صورتجلسه‌ای تهیه می‌کردند و اتاقی مخصوص را تحویل می‌گرفتند. سپس همراه یک نگهبان، به سوی درِ آهنی هسته اصلی ارگ راه می‌افتادند و پس از رسیدن به اتاق مورد نظر، اشیا در آن جا قرار می‌دادند. ورود به هسته اصلی تنها با همراهی نگهبان ممکن بود. این نگهبان در تمام مسیر رفت و برگشت، افراد را همراهی می‌کرد.

در بخش جنوبِ غربی، جایی بیرون از هسته اصلی، اتاق‌هایی برای اسکان نگهبانان ساخته شده بود. چند بنای خدماتی دیگر همچون آشپزخانه نیز در حیاط بیرونی قرار داشت. در قسمت جنوبی قلعه یک آب‌انبار ساخته‌اند که با آب قنات و چاهِ آب پر می‌شد. ارگ سه طبقه داشته که مرور زمان، طبقه سوم را نیمه‌ویران کرده است. در بخش اصلی 476 اتاق یا صندوق‌خانه وجود دارد که با راهروهایی به هم متصلند. با وجود آن که اتاق‌ها از نظر ابعاد و جایگاه متفاوتند، همگی کاربردی واحد دارند. در کف اتاق‌های طبقات بالاتر خمره‌هایی برای پنهان کردن اشیای قیمتی جاسازی شده بود. البته این خمره‌ها کاربرد دیگری هم داشت: سقف اتاق‌های ارگ، قوسی‌شکل و گنبدی است. برای ساخت طبقات بالاتر، باید فضاهای خالی کنار قوس‌ها را با خاک پر می‌کردند، ولی این کار باعث افزایش وزن سقف می‌شد و موجبات فرو ریختن آن را به وجود می‌آورد. به همین خاطر از خمره برای پر کردن این فضا استفاده می‌کردند. علاوه بر این خمره‌ها همچوناتصالات مفصلی امکان دفع ضربه‌های ناشی از زمین‌لرزه را فراهم می‌آوردند. در طول دو هزار سال این بنا در برابر زمین‌لرزه‌های بسیاری دوام آورده است، واقعیتی که نشان می‌دهد معماران ایرانی به دانش مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زمین‌لرزه آگاه بوده‌اند و به خوبی آن را در سازه‌های کهن پیاده کرده‌اند.

ثبت ملی ارگ سریزد