تلاقی افسانه، تاریخ و باورهای یهودی در آرامگاه استر و مردخای

مگر می‌توان به ایران قدم گذاشت و به همدان سفر نکرد؟! سرزمینی که در قدمت و زیبایی، حرف‌ها برای گفتن دارد؛ سرزمین  هگمتانه و غار  علی‌صدر، دیار  باباطاهر و آرامگاه ابدی  بوعلی سینای بزرگ! کمتر نقطه‌ای از ایران بزرگ را می‌توان یافت که چون همدان، بناهایی مربوط به مذاهب مختلف را در خود داشته باشد. از میان بناهای تاریخی شهر، «آرامگاه استر و مردخای» مورد احترام یهودیان است و داستانی تاریخی با خود دارد، داستانی که با افسانه‌ها در آمیخته و در جزئیات آن تردیدهایی وارد است.

ویژگی‌ها و تاریخچه آرامگاه استر و مردخای

آرامگاه استر و مردخای در یکی از مناطق مرکزی همدان (ابتدای خیابان شریعتی) واقع شده است. بر اساس روایتی تاریخی، کوروش هخامنشی (سلطنت از 559 تا 529 پیش از میلاد) که  استوانه حقوق بشر  یادگار جاودانه اوست، پس از فتح بابل یهودیان را آزاد کرد. شمار زیادی از یهودیان پس از آزادی، راه ایران را در پیش گرفتند و برخی در امور حکومتی و دیوانی راه یافتند. داستان استر و مردخای از همین پیشینه تاریخی ریشه می‌گیرد... می‌گویند خشایارشا (سلطنت از 485 تا 465 پیش از میلاد) مهمانی بزرگی ترتیب داد و از همسر خود  وشتی  خواست در این مهمانی، جمال خود را به مهمانان نمایان کند، ولی ملکه که همچون دیگر زنان ایرانی در عفت شهره بود، از این کار سر باز زد. شاه از کار وی خشمگین شد و با مشورت  مردخای  تصمیم گرفت همسر دیگری به جای او برگزیند. از میان دخترانی که برای جلب نظر شاه به حضور او آمدند،  استر  که دختری یهودی‌تبار بود مورد توجه او واقع شد. او (برادرزاده یا) دخترعموی مردخای بود و به سفارش او، از تبارش به خشایارشا چیزی نگفت. در دربار خشایارشا وزیری بود به نام  هامان  که با یهودیان میانه خوبی نداشت. همزمان شماری از درباریان نیز از خشایارشا ناراضی بودند و قصد جان او را داشتند. مردخای با آگاهی از دسیسه‌ها علیه شاه، استر را خبر کرد و بدین ترتیب خشایارشا از ماوقع آگاه شد. در پایان این داستان هامان به دار آویخته شد و خشایارشا و یهودیان از مرگ رستند. یهودیان در نیمه دوم مارس (اواخر اسفند و اوایل فروردین) که به عقیده آنان سالروز این واقعه است، در این آرامگاه جمع می‌شوند و جشنی به نام «پوریم» را برگزار می‌کنند.

گنبد رفیع و ساده آرامگاه استر و مردخای

به نظر می‌رسد آن چه موجب شکل‌گیری این داستان بوده، دسیسه‌هایی است که در دربار پادشاهان وجود دارد و بر اساس آن، روایت‌هایی برای تقبیح دیگران ساخته می‌شود. «کتاب استر» به عنوان منبع داستان، در دوره اشکانیان (247 پیش از میلاد تا 224 میلادی) نوشته شده است. چه بسا اشکانیان خواسته‌اند با این داستان، تبلیغاتی علیه اشکانیان به راه بیاندازند. تاریخ دقیق مرگ استر و مردخای مشخص نیست و درباره محل دفن آنان نیز نظرات مختلفی مطرح است، ولی به عقیده یهودیان ایران، این دو سال‌های آخر عمرشان را در همدان که پایتخت تابستانی هخامنشیان بود سپری کردند و پس از مرگ در مقابل یک کنیسه دفن شدند.

معماری آرامگاه استر و مردخای

کارشناسان معتقدند این آرامگاه در قرن هفتم هجری قمری (قرن سیزدهم میلادی) و در زمان حکومت ارغون‌خان مغول (1284 تا 1291 میلادی) روی بقایای ساختمان قدیمی‌تری که احتمالا به چهار قرن قبل تعلق داشته، ساخته شده است. معماری بنا به سبک بناهای اسلامی است. در بیرون آرامگاه، روی دیوارها و گنبد آجری، پیرایه خاصی دیده نمی‌شود، ولی گنبد با ساقه‌ای بلند، حتی از فاصله‌ای دور خودنمایی می‌کند... آرامگاه یک درِ ورودی کم‌ارتفاع دارد، طوری که زائران باید به حالت تعظیم به آرامگاه وارد شوند. این در از بیرون قفل و دستگیره ندارد. ورودی به اتاقی به ابعاد هفت در سه متر می‌رسد که در میانه آن یک اتاق کوچک دیده می‌شود. در این اتاق کوچک دو صندوق چوبی منبت‌کاری‌شده قرار داده شده است.

زمین‌های اطراف این آرامگاه قبرستان یهودیان بود، ولی از دوره قاجار (قرن نوزدهم میلادی) مکان دیگری برای دفن یهودیان مشخص شد. بیشتر بخش‌های این قبرستان در اوایل قرن بیستم با اجرای عملیات عمرانی مربوط به خیابان‌کشی و احداث پارک، محو شد.

ثبت ملی آرامگاه استر و مردخای