کعبه زرتشت و گمانه‌زنی‌ها درباره کاربرد آن

محوطه تاریخی نقش رستم در مسیر جاده شیراز به اصفهان قرار دارد. در این محوطه چندین اثر تاریخی در میان سال‌های 1200 قبل از میلاد تا میانه سده هفتم میلادی گرد آمده است. کعبه زرتشت یکی از این آثار محسوب می‌شود که در کنار آرامگاه شاهان هخامنشی و سنگ‌نگاره عیلامی، اهمیت بالایی دارد. این ساختمان در زمان هخامنشی ایجاد شده است. هر چند از نام این مکان در آن دوران اطلاعاتی در دست نیست، ولی در دوره ساسانی آن را «بن‌خانک» می‌گفتند. نامی که امروز بنا به آن خوانده می‌شود جدید است و از حدود قرن چهاردهم میلادی به آن اطلاق شده است.

معماری کعبه زرتشت

در 46 متری کوه، بنای سنگی و چهارگوشی با چند پله، با استفاده از سنگ آهک سفید به وجود آمده است. سنگ‌ها از کوه سیوند آورده شده و بدون استفاده از ملات روی هم قرار گرفته‌اند. این بنا با احتساب پله‌ها، 14.12 متر بلندی دارد، هر ضلع قاعده آن 7.3 متر است و تنها ورودی آن با 1.75 ارتفاع، 87 سانتی‌متر پهنا دارد. در این سر در دری دو لنگه‌ای قرار داشته که بسیار سنگین بوده است. جای پاشنه‌های بالایی و پایینی هر دو در درون سنگ کنده شده و به خوبی قابل تشخیص است. پلکانی با 30 پله، درگاه را به درون اتاقک آن متصل می‌کند. در هر طرف بنا نقش چهار پنجره کور وجود دارد. برای آن که بنا بیش از حد یکنواخت نشود، به دو شیوه تنوع در آن ایجاد کرده‌اند: ایجاد طاقچه‌های دو لبه از یک یا دو سنگ سیاه خاکستری و کندن گودی‌های مسطیل‌شکل کوچک در قسمت‌ بالا و میانه دیوارها. تناسب بنا، اندازه‌ها، خطوط و نمای خارجی کعبه زرتشت، آن را بی‌نظیر کرده است.

کاربرد کعبه زرتشت چه بوده است؟

نظرات مختلفی درباره کاربرد کعبه زرتشت وجود دارد و این موضوع، همواره محل مناقشه بوده است. آن چه سبب اوج‌گیری این اختلاف‌نظرهاست، وجود بنایی مشابه در پاسارگاد است که به احتمال زیاد باید کاربرد آن را با کعبه زرتشت یکسان شمرد. به عقیده برخی باستان‌شناسان، کعبه زرتشت یک آرامگاه است، ولی برخی دیگر آن را یک آتشگاه می‌دانند که برای تشریفات و مراسم مذهبی کاربرد داشته است. گروهی دیگر از کارشناسان این ساختمان را محل نگهداری اسناد دینی و اوستا می‌دانند. چهارمین نظریه نیز آن را پرستشگاه آناهیتا می‌شمرد و معتقد است مجسمه ایزدبانو در معبد زرتشت نگهداری شده است.

کتیبه‌های کعبه زرتشت

سه کتیبه بر دیوارهای شمالی، جنوبی و شرقی بنا به سه زبان پهلوی ساسانی، پهلوی اشکانی و یونانی قابل تشخیص است. این کتیبه‌ها در دوره ساسانیان نوشته شده و یکی به شاپور اول (سلطنت از 240 تا 270 میلادی)، دیگری به موبد کرتیر تعلق دارد. موبد کرتیر یک روحانی بلندپایه زرتشتی بود که در سده سوم میلادی زیست و هفت شاهنشاه ساسانی (از اردشیر بابکان تا نرسه) را درک کرد. وی در ارتقای جایگاه سنت مزدیسنایی بسیار مهم تلقی می‌شود.

کتیبه شاپور

شاپور در کتیبه‌اش، ابتدا به معرفی خود پرداخته و مناطقی را که بر آن‌ها حکمرانی می‌کند ذکر کرده است. سپس جنگ‌های ایران و روم را مورد اشاره قرار داده است. شکست و کشته شدن گوردیان سوم و شرح نبرد وی با رومیان، دیگر مواردی است که در این کتیبه شرح داده شده است. از جمله موارد جالبی که در کتیبه شاپور به آن اشاره شده، دستگیری والریانوس، قیصر روم به دست خود شاپور است. در نهایت شاپور به برپایی آتشکده‌های فراوان اشاره می‌کند و همگان را به امور خیریه فرا می‌خواند. کتیبه شاپور از نظر تاریخی بسیار مهم است و یکی از منابع دست اول تاریخ ساسانیان به شمار می‌آید. این کتیبه حدود و گستردگی مرزهای ایران در آن زمان را مورد اشاره قرار می‌دهد.

کتیبه کرتیر

این کتیبه، در 19 خط نوشته شده و زیر کتیبه شاپور قرار دارد. زمان نوشتن کتیبه به دوران پادشاهی بهرام دوم، در حدود سال 280 م. بر می‌گردد. وی در این کتیبه خود را معرفی می‌کند و سمت‌های خود در دوره پادشاهان پیشین را مورد اشاره قرار می‌دهد. مبارزه او با ادیان دیگر و افرادی که از دین زرتشت مرتد شده‌اند نیز مورد اشاره قرار می‌گیرد. تاسیس آتشکده‌ها و اختصاص موقوفات به آن و اصلاح موبدانی که دچار انحراف شده‌ بودند، دیگر مواردی است که کرتیر در کتیبه خود آورده است.

کتیبه کرتیر با ذکر ایالاتی که در زمان شاپور اول به تصرف ایران درآمده است ادامه می‌یابد و در نهایت، با دعا پایان می‌پذیرد.

ثبت ملی کعبه زرتشت

این اثر تاریخی در سال 1931 میلادی (1310 خورشیدی) با شماره 21 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اطلاعات

نام	کعبه زرتشت و گمانه‌زنی‌ها درباره کاربرد آن
کشور	ایران
ناحیه	فارس
شهر	مرودشت
نوع	تاریخی
ثبت	ملی