مقبره چلبی اوغلی، خانقاه و آرامگاه یکی از مریدان مولانا

زنجان؛ استانی در شمال غرب ایران که علاوه بر تاریخش، فرهنگ و طبیعتش بی‌همتا و مثال‌زدنی است. زنجان سرزمینی همچون دیگر سرزمین‌ها نیست؛ می‌توان هنوز در آن صدای تاریخ را شنید و داستان‌هایی را به نظاره نشست که دیوارهای کهن شهر آن را روایت می‌کنند. در طول قرن‌ها، زنجان اصیل و سرزنده باقی ماند و امروز محلی شناخته می‌شود که با میراث ارزشمندش، بخشی مهم از تاریخ ایران‌زمین را رقم زده است. «بقعه چلبی اوغلی» یکی از بناهای زنجان است که فردی به نام «سلطان چلبی (چلپی)» در آن آرمیده است؛ عارفی نامدار که از مریدان مولانا جلال‌الدین (و احتمالا نوه او) بود و شاگردان زیادی بر گرد او جمع شده بودند.

بقعه چلبی اوغلی، پیشینه تاریخی و ویژگی‌ها

در فاصله‌ای کم از «گنبد سلطانیه»، بنایی که صاحب یکی از بزرگ‌ترین گنبدهای آجری جهان است و «الجایتو» معروف به «سلطان محمد خدابنده»، هشتمین سلطان مغول (سلطنت از 1304 تا 1316 میلادی) در آن آرمیده، بنایی قرار دارد که آن را به «بقعه چلبی اوغلی» می‌شناسند. این بقعه در جنوب غربی شهرسلطانیهواقع شده است. سلطانیه از شهر زنجان 43 کیلومتر فاصله دارد. این شهر در دوره ایلخانی مدتی پایتخت ایران محسوب می‌شد و یکی از بزرگ‌ترین شهرهای ایران بود. البته این منطقه، از عصر مفرغ (هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد) محل سکونت انسان و در دوره‌های متعددی از تاریخ ایران مورد توجه حاکمان و حکومت‌ها بوده است...

چلبی در عصر سلطان محمد خدابنده می‌زیست. سلطان از او خواست به زنجان بیاید و با مریدانش در این شهر اقامت کند. چلبی دعوت سلطان را لبیک گفت و تا پایان عمر در زنجان ماند. وی در سال 716 هجری قمری (1316 میلادی) وفات یافت. پس از رحلت چلبی، خانقاهش که خلوت‌گاه او و محل گرد آمدن شاگردانش بود، به آرامگاهش تبدیل شد.

در متون تاریخی سال تاسیس بنا را 728 هجری قمری (1328 میلادی) یاد کرده‌اند. ارتفاع گنبد مقبره 16 متر و قطر دهانه آن شش متر است. مجموعه بقعه چلبی اوغلی دو بخش خانقاه و مقبره دارد. خانقاه شامل صحن مرکزی است و در بخش‌های غربی و شرقی آن، حجره‌هایی به چشم می‌خورد. معماری مجموعه بر اساس باورهای صوفیه و مراتب آنان شکل گرفته است و در آن، هر کدام از فضاها، عملکردی خاص دارند. در ورودی بنا، دو بخشِ «مرتبه فقرا» و «طالبان جنت» قرار دارند. حجره‌های بعدی که درهای کوتاه آن‌ها خودنمایی می‌کند، محلی برای خلوت و ریاضت مریدان محسوب می‌شد و صحن مجموعه، محلی برای سماع جمعی مریدان بود. در مراسم سماع، مریدان بر گرد سلطان چلبی حلقه می‌زدند و به ذکر مشغول می‌شدند. در بخش جنوبی خانقاه اتاق‌هایی قرار دارد که احتمالا برای برپایی جلسه درس و وعظ مورد استفاده قرار می‌گرفت. در طرفین ایوان جنوبی فضاهایی قرار دارد که در زمستان‌ها از آن برای برپایی حلقه ذکر استفاده می‌شد. این بخش از بنا دو طبقه داشته که طبقه دوم، به شدت آسیب دیده و فروریخته است.

بخش دوم بنا مقبره سلطان چلبی است. به نظر می‌رسد احداث خانقاه مقدم بر بنای آرامگاه باشد، هر چند برخی کارشناسان معتقدند بنای خانقاه پس از بقعه ساخته شده است. بقعه از بیرون شکلی هشت‌ضلعی دارد. ساختار هشت‌ضلعی در حین بالا رفتن، به تدریج شکلی دایره‌ای به خود گرفته است. گنبد آجری بنا بر بالای دیوارهای هشت‌گانه بنا، با ساقه‌ای نسبتا بلند جلوه‌گر می‌شود. درون مقبره قبر سلطان چلبی در میانه و قبر مریدان او بر گردش به چشم می‌خورد. این شیوه دفن، یادآور حلقه‌های ذکر مریدان سلطان چلبی است. مرتبه هر کدام از مریدان در انتخاب محل دفن آن‌ها موثر بوده است.

این مجموعه را با رعایت کامل اصل تقارن ساخته‌اند. در ساخت بنا از سنگ و ساروج (ملات قدیمی مورد استفاده در معماری ایرانی) استفاده شده است. بر دیوار جنوبی ایوان جنوبی، کتیبه‌ای در سه قطعه دیده می‌شود. متن حک شده در این کتیبه نکات ارزشمندی درباره شهر سلطانیه و تاریخ زنجان در خود دارد. جهانگردان خصوصا در قرن نوزدهم میلادی، در کنار گنبد سلطانیه از مقبره چلبی اوغلی نگاره‌هایی تهیه کرده‌اند که برخی از آن‌ها تاکنون باقی مانده است.

مقبره چلبی اوغلی در کنار گنبد سلطانیه در سال 1812 میلادی- اثر جیمز موریه

ثبت ملی مقبره چلبی اوغلی