رودهای ایران، رگ‌های حیات‌بخش سرزمینی کهن

ایران از نظر جغرافیایی، کشوری با اقلیم خشک به شمار می‌آید. بدین ترتیب بیشتر رودهای آن، جزء رودهای فصلی به شمار می‌روند و در فصل‌های پرباران، جاری می‌شوند. با این حال رودهایی دائمی نیز در ایران وجود دارند که از رشته‌کوه البرز یا رشته‌کوه زاگرس به طرف دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان جریان دارند. بیشتر رودهای فصلی نیز به یک آبگیر می‌ریزند یا قبل از رسیدن به یک حوضه آبریز، خشک می‌شوند. رودهای فلات ایران رگ‌های حیات‌بخش سرزمین کهن ایران هستند. این رودها در مسیر و در حوضه آبریز خود، زیبایی‌های زیادی به وجود می‌آورند و زیست‌گاه‌های متنوعی برای گونه‌های جانوری می‌آفرینند.

می‌توان رودهای ایران را بر اساس حوضه آبریز آن‌ها تقسیم‌بندی کرد:

رودهای حوضه آبریز دریای خزر

رودهایی که به دریای خزر می‌ریزند، اغلب از ارتفاعات شمال البرز سرچشمه می‌گیرند. ارس، سفیدرود، چالوس، هراز، سه هزار، بابل، تلار، تجن، گرگان، اترک، قره‌سو و نکا از جمله مهم‌ترین رودهای شمالی ایران هستند. رود ارس پس از پیمودن 950 کیلومتر و عبور از مناطقی همچون دشت مغان در شمال غربی ایران، به دریای خزر می‌ریزد. این رود از آناتولی ترکیه سرچشمه می‌گیرد و یکی از رودهای مرزی ایران است.

رود ارس

دشت گیلان به خاطر وجود این رود به منطقه‌ای حاصلخیز تبدیل شده است. سفیدرود برای پرورش ماهی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. پرورش ماهی یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های اقتصادی مردم شمال ایران است و به جز سفیدرود، در رودهای دیگر مانند رود چالوس و هراز نیز انجام می‌شود. رود هراز با وجود آن که 150 کیلومتر بیشتر طول ندارد، مساحت بزرگی از استان مازندران را آبیاری می‌کند. از میان رودهای شمال ایران، رود بابل برای تخم‌ریزی و پرورش ماهی مناسب‌تر است. سایر رودهای مهم شمال ایران عبارتند از:

• رود تلار به طول 150 کیلومتر که به دشت شیرگاه مازندران می‌ریزد،

• رود تجن که از ساری، مرکز استان مازندران می‌گذرد و به دریای خزر می‌ریزد،

• رود گرگان که پس از طی 300 کیلومتر به حوضه آبریز مخصوص خود در دشت گرگان می‌ریزد،

• رود اترک که با 500 کیلومتر طول، در زمان پر آبی به خلیج حسین‌قلی استان مازندران ختم می‌شود،

• رود قره‌سو که 80 کیلومتر بیشتر طول ندارد و از شرق گرگان سرچشمه می‌گیرد،

• رود نکا با 100 کیلومتر طول که از سوادکوه گرگان آغاز می‌شود.

رودهای حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان

بیشتر رودهای جنوب ایران از رشته‌کوه زاگرس سرچشمه می‌گیرند و به خلیج فارس می‌ریزند. اروند رود، گاماسب، کارون، جراحی، زهره، دالکی، مند، شور، میناب، مهران و نابند مهم‌ترین رودهای حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان به شمار می‌روند.

عرض اروندرود که از به‌هم پیوستن دو رود دجله و فرات در عراق شکل می‌گیرد، به 1000 متر نیز می‌رسد و نسبت به سایر رودخانه‌هایی که به خلیج فارس می‌ریزند پر آب‌تر است.

رود گاماسب که از کوه‌های همدان سرچشمه می‌گیرد، در مسیر خود در استان لرستان با رود دیگری به نام سیمره پیوند می‌خورد و از آن به بعد با نام کرخه شناخته می‌شود. کرخه در نهایت به خلیج فارس می‌ریزد.

کارون رود دیگری در جنوب ایران است که 850 کیلومتر طول دارد و بسیاری از مناطق غرب کشور را سیراب می‌کند. کارون تنها رود قابل کشتی‌رانی ایران است و در بین ماه‌های دسامبر تا جولای که میزان آب آن بیشتر است، کشتی‌رانی در آن رونق دارد. برخی رودها مانند دز و جراحی که از پیوستن دو رود زال و مارون تشکیل می‌شود، به کارون می‌ریزند. رودهای دیگری نیز از کارون منشعب می‌شوند که مهم‌ترین آن‌ها، زاینده رود است. زاینده‌رود پس از جدا شدن از کارون به سمت مرکز ایران جاری می‌شود.

رود کارون

سایر رودهای جنوب ایران عبارتند از:

• رود زهره که از کهگیلویه در شمال استان خوزستان سرچشمه می‌گیرد،

• رود دالکی که از دشت ارژن در استان فارس شروع می‌شود و به سمت خلیج فارس می‌رود،

• رود مند که از مناطق شمال غربی شیراز در استان فارس جریان پیدا می‌کند و در نزدیکی شهر بندرعباس، به خلیج فارس می‌ریزد،

• رود شور که از زمین‌های باتلاقی و شنی تنگه هرمز عبور می‌کند و به خلیج فارس منتهی می‌شود،

• رودان و جغین که به هم ملحق می‌شوند و رود میناب را شکل می‌دهند و در نهایت در شمال تنگه هرمز به خلیج فارس می‌ریزند،

• رودهای مهران و نابند که از کوه‌های لرستان در شمال استان فارس سرچشمه می‌گیرند و در نزدیکی بندر خمیر، به خلیج فارس ملحق می‌شوند.

رودهای حوضه آبریز مرکزی و جانبی ایران

در مناطق مرکزی ایران باتلاق‌ها و دریاچه‌هایی وجود دارد که محل آبریز برخی رودها به شمار می‌آید. دریاچه ارومیه به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران در شمال‌غربی آن قرار دارد و حوضه آبریز دو روز زرینه‌رود با 240 کیلومتر طول و تلخینه‌رود با 160 کیلومتر طول به شمار می‌آید. سیمینه‌رود، صافی‌رود و چند رود کوچک دیگر نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شوند.

مسیله، حوض سلطان و حوض مره، سه آبریز واقع در مناطق مرکزی ایران به شمار می‌آیند. باتلاق گاوخونی نیز به عنوان حوضه آبریز زاینده‌رود محسوب می‌شود. این باتلاق در زمان آبگیری 700 کیلومتر مربع وسعت داشت و یکی از زیست‌گاه‌های غنی مرکز ایران به شمار می‌رفت، ولی در حال حاضر به دلیل برداشت بی‌رویه آب زاینده‌رود و خشک شدن آن، کاملا از بین رفته است.

سرنوشت تالاب جازموریان نیز شبیه باتلاق گاوخونی است، البته در سال 2020 پس از بارندگی‌هایی که در ایران رخ داد، این تالاب آبگیری شد، ولی با بحران خشکی مجدد روبروست.

رودهای مختلفی در دشت کویر و دشت لوت در مناطق مرکزی ایران جریان پیدا می‌کنند ولی در نهایت در زمین ناپدید می‌شوند. در شمال استان فارس نیز رودهایی جریان دارند که هر کدام حوضه آبریز کوچکی را سیراب می‌کنند. سیستان در شرق ایران نیز یک حوضه آبریز به شمار می‌آید که تنها 40 درصد آن در خاک ایران قرار دارد و مابقی، در خاک افغانستان واقع است. معروف‌ترین دریاچه سیستان «هامون» است که آب آن از رودخانه هیرمند تامین می‌شود، ولی در سال‌های اخیر به دلیل عدم پای‌بندی افغانستان در اعطای حقابه ایران، هامون دچار خشکسالی شده است.