کاروانسرای چهل‌پایه، بنایی بکر و بااصالت

کاروانسراهای ایرانی به‌عنوان مراکز رفاهی و خدماتی، در مسیر عبور کاروان‌ها ساخته می‌شدند. این بناها سال‌ها پناهگاه مردمانی بودند که دشواری عبور از راه‌های پرخطر را به جان می‌خریدند تا پس از سفری که گاه چندین ماه به طول می‌انجامید، به مقصد برسند. پیش از گسترش جاده‌ها و پیدایش وسایل نقلیه مدرن، کاروانسراها نقش مهمی در جابه‌جایی بار و مسافر ایفا کردند و در طول چندین قرن، هزاران نفر را در خود جای دادند. امروز دیگر از این افراد نشانی باقی نیست، اما با قدم گذاشتن در کاروانسراها می‌توان رد پایشان را دنبال کرد و لحظاتی خود را همسفرشان انگاشت... بسیاری از کاروانسراهای ایرانی در گذر زمان بارها مرمت شده‌اند و اکنون به‌عنوان یادگارهایی تاریخی، سالانه پذیرای هزاران گردشگر هستند. با این حال، هنوز نمونه‌هایی وجود دارد که به دلیل قرار گرفتن در مکان‌هایی دور از سکونتگاه‌های انسانی، اصالت خود را حفظ کرده‌اند. «کاروانسرای چهل‌پایه» از جمله همین بناهاست؛ جایی که حضور در آن، فرصتی برای تماشای اثری اصیل و دست‌نخورده از روزگار گذشتگان فراهم می‌آورد.

کاروانسرای چهل‌پایه در کجا قرار دارد؟

هر چند کاروانسرای چهل‌پایه با نام «راور»، یکی از شهرستان‌های استان کرمان شناخته می‌شود، ولی در تقسیمات کشوری کمی آن‌سوتر از مرز استان کرمان و در محدوده جغرافیایی استان خراسان جنوبی و شهرستان طبس قرار دارد. این کاروانسرا نام خود را از دره‌ای که در آن ساخته شده، گرفته است: دره چهل‌پایه که بخشی از ناهمواری‌های موجود در بیابان لوت است. بیابان لوت به عنوان یک دشت بیابانی، بخش‌های وسیعی از جنوب شرق ایران را در بر می‌گیرد. شدت گرما در این منطقه به قدری است که هر ساله آن را به عنوان یکی از گرم‌ترین نقاط کره زمین معرفی می‌کنند. گفته می‌شود دلیل نامیده شدن این منطقه به «چهل‌پایه» وجود چندین ستون راهنماست که در مسیر حرکت کاروان‌ها ساخته شده بود، ولی امروز اثر چندانی از آن باقی نیست.

فضای داخلی یکی از حجره‌های کاروانسرای چهل‌پایه

کاروانسرای چهل‌پایه در مسیر جاده کرمان به دیهوک، برای میزبانی از کاروان‌هایی ساخته شد که قصد داشتند در مسیر جنوب به شرق ایران مسافرت کنند. بیشترین مسافرانی که از این کاروانسرا استفاده کرده‌اند، کسانی بودند که به قصد زیارت حرم امام رضا، هشتمین پیشوای شیعیان به شهر مشهد عزیمت می‌کردند. امروزه مسیر ارتباطی راور به طبس از 20 کیلومتری کاروانسرا عبور می‌کند. کاروانسرای چهل‌پایه در شمال شهر راور قرار دارد و فاصله آن با این شهر به 80 کیلومتر می‌رسد. نزدیک‌ترین روستا به این کاروانسرا «نای‌بند» نام دارد. این روستا در 80 کیلومتری شمال کاروانسرا واقع است و از توابع شهرستان طبس محسوب می‌شود. نای‌بند علی‌رغم واقع شدن در منطقه‌ای کویری، به طبیعت سرسبز خود شهره است.

ویژگی‌ها و معماری کاروانسرای چهل‌پایه

با وجود آن که بنای امروزی کاروانسرای چهل‌پایه را به دوره قاجار (قرن نوزدهم میلادی) نسبت می‌دهند، برخی بنای نخستین آن را به دوره صفویه (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) بر می‌گردانند. این کاروانسرا توسط فردی به نام «احتشام سلیمان‌خان بهجت‌الدوله» تاسیس شد. او از بزرگان و حاکمان بم بود... کاروانسرا به‌مانند بسیاری کاروانسراهای ایرانی با پلانی چهارضلعی ساخته شده و چهار برج دیده‌بانی در چهار گوشه آن دیده می‌شود. ابعاد هر ضلع کاروانسرا حدود 52 متر است. ورودی، حیاط، بارانداز (شترخان) و حجره‌هایی که در اطراف حیاط واقعند، اجزای اصلی بنا را تشکیل می‌دهند. در کاروانسرای چهل‌پایه اتاق‌های نسبتا کمتری نسبت به کاروانسراهای دیگر ایران ساخته شده، در عوض ایوانچه‌هایی دورتادور حیاط وجود دارد که کاروانیان می‌توانستند در آن‌ها به استراحت بپردازند.

کاروانسرای چهل‌پایه و بناهای ضمیمه آن

در نزدیکی بنا آب‌انباری وجود دارد که محل اصلی تامین آب کاروانسرا بوده است. از آن جا که کاروانسرا در میانه یک دره ساخته شده، یک برج دیده‌بانی روی یکی از ارتفاعات نزدیک ساخته‌اند تا هم از طریق آن امنیت بنا را زیر نظر بگیرند و هم در مواقع لزوم، آتش بیافروزند تا کاروانیانی که به تاریکی شب بر می‌خورند، مسیر خود را بیابند. یکی از جالب‌ترین آثاری که می‌توان در این کاروانسرا مشاهده کرد، دیوارنوشته‌هایی است که مربوط به اقدامات مرتبط با ریشه‌کنی بیماری مالاریاست. در این دیوارنوشته‌ها تاریخ 1969 میلادی (1348 خورشیدی) قابل مشاهده است.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای چهل‌پایه

این بنا در سال 2020 میلادی (1399 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد. کاروانسرای چهل‌پایه یکی از 54 کاروانسرای ایرانی بود که در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.