باغ عباس‌آباد بهشهر، جلوه‌گاه دانش مهندسی آب در 400 سال پیش

ثبت 9 اثر تحت عنوان «باغ ایرانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو گامی مهم برای معرفی این میراث گران‌بها به جهانیان بود. باغ عباس‌آباد بهشهر به عنوان یکی از این باغ‌ها شناخته می‌شود که در شمال ایران، در دامنه‌های رشته‌کوه البرز واقع شده است.

تاریخچه باغ عباس‌آباد بهشهر
دستور ساخت این باغ زیبا را شاه عباس صفوی (سلطنت از 1587 تا 1629 میلادی) صادر کرد. باغ در سال‌های 1611 و 1612 میلادی (1020 و 1021 هجری قمری) ساخته شد. این باغ که بزرگ‌ترین باغ تاریخی ایران شمرده می‌شود، در 9 کیلومتری شهر بهشهر در میان جنگلی انبوه قرار دارد. برای رسیدن به آن از شهر بهشهر باید به بلوار هاشمی‌نژاد وارد شوید و نرسیده به هتل عباسپور به جاده عباس‌آباد تغییر مسیر دهید. در این مجموعه سد و دریاچه سد، باغ گل، کاخ، گرمابه، آسیاب آبی و دو برج آجری ساخته شده است.

بخش‌های مختلف باغ عباس‌آباد بهشهر
یکی از زیباترین بخش‌های این مجموعه، دریاچه‌ای 10 هکتاری است که در فصول بارانی عمق آن به 18 متر می‌رسد. آب دریاچه حاصل جمع شدن روان‌آب‌هایی است که در هنگام بارندگی توسط مجموعه‌ای از کانال‌ها جمع می‌شود. این آب در تابستان‌ها برای آبیاری شالیزارها و کشت‌زارهای اطراف مورد استفاده قرار می‌گیرد. در میانه این دریاچه یک بنای آجری وجود دارد که در زمان آبگیری دریاچه به زیر آب می‌رود و تنها سطح رویی آن، همچون یک جزیره سرگردان بر سطح آب خودنمایی می‌کند. این سازه پایه‌ای است که زمانی یک ساختمان چوبی با سقفی سفالی بر آن استوار بود. یک پل چوبی که در سمت شمال این بنا وجود داشت، راه دسترسی به عمارت میانی دریاچه به شمار می‌رفت. ظاهرا این بنا به عنوان یک سکونت‌گاه تفریحی در میان آب ساخته شده، ولی سازندگان بنا با انجام محاسبات دقیق فنی آن را بنا کرده‌اند تا فشار آب بر دیواره‌های سد دریاچه کنترل شود. سد سه دریچه برای تخلیه آب دارد، ولی بر اساس محاسبات مهندسان در صورت فشار ناگهانی آب بر سد، تخلیه آب از دریچه‌ها احتمال تخریب آن را بالا می‌برد. از این رو ساختاری کمکی برای تخلیه آب به وجود آوردند. این ساختار عبارت بود از یک تونل زیرزمینی که دهانه آن در جرز مرکزی عمارت قرار داشت و آب را به پایین‌دست سد هدایت می‌کرد. سد باغ عباس‌آباد بهشهر 600 هزار متر مکعب گنجایش دارد و از نوع مخزنی است. ساخت این سد هم همزمان با دیگر سازه‌های باغ، در عصر صفوی صورت گرفته است. سنگ، آجر و ساروج عمده مصالح به‌کاررفته در سد محسوب می‌شود.


 سد و سازه میانی دریاچه باغ عباس‌آباد بهشهر
محوطه باغ بر بالای یک تپه احداث شده است. برای آن که باغ شکل بهتری به خود بگیرد، بدنه تپه را تراشیده‌اند و در آن پله و صفه ایجاد کرده‌اند. وسعت این عملیات عمرانی با توجه به امکانات آن روزگار، بسیار اعجاب‌آور است، به نحوی که آن را می‌توان نشانه بلندپروازی و جسارت مهندسان عصر صفوی به شمار آورد. پلان باغ کاملا قرینه است. ساختار پلکانی باغ و به‌کارگیری لوله‌های سفالی در سطوح شیب‌دار، صدایی موزون و آرامش‌بخش از حرکت آب را در سراسر باغ طنین‌انداز کرده است. در بالاترین قسمت تپه یک عمارت ایجاد شده بود. این عمارت در فاصله تقریبی دو کیلومتری از شمال باغ قرار داشت و بر دشت بهشهر و خلیج میانکاله مشرف بود.
یک حمام تاریخی در بخش غربی باغ ساخته شده است. به سبک تمام حمام‌های قدیمی ایرانی، سطح این حمام هم از سطح اطراف پایین‌تر است تا انتقال آب به آن آسان‌تر باشد و زمین همچون یک عایق طبیعی، امکان نگه‌داشت گرما را فراهم آورد. وسعت حمام 160 متر مربع است. احتمالا سقف حمام گنبدی‌شکل بوده و تزئینات آجرکاری در آن مورد استفاده قرار گرفته است. آب با لوله‌هاس سفالی از قسمت شرقی وارد حمام می‌شد و پس از عبور از بخش شمالی، به بخش غربی آن می‌رسید. جالب این که دو سامانه آبرسانی مجزا برای آب سرد و آب گرم در حمام وجود داشت که مشابه یکدیگر ساخته شده بودند. در قسمت گرم‌خانه که محلی برای شستشو شمرده می‌شد، حوض‌های متعددی ساخته شده بود.
در باغ محوطه‌ای برای توزیع آب ایجاد کرده بودند که آن را «گلباغ» می‌گفتند. این بخش از محوطه اصلی باغ نزدیک 600 متر فاصله داشت و برای احداث آن طوری سطح تپه را تراشیده بودند که شکل مسطح به خود بگیرد. آبی که از اطراف به سمت باغ حرکت می‌کرد، ابتدا در این بخش ساکن می‌شد تا سرعت خود را از دست بدهد و تصفیه شود. این آب سپس با استفاده از لوله‌های سفالی به سوی باغ حرکت می‌کرد. گلباغ نزدیک 3500 متر مربع وسعت دارد. دو برج آجری که هر یک قطری هفت متری و ارتفاعی 14 متری داشته‌اند در گلباغ قابل شناسایی است. برخی معتقدند اهمیت محوطه گلباغ در نگهداشت و هدایت آب به حدی بود که این دو برج برای استقرار نگهبانان احداث شده بود، ولی به نظر می‌رسد دیواره‌های برج‌ها برای کنترل جریان آب کاربرد داشته‌اند و در صورت استقرار نگهبان بر روی برج‌ها، هدف اصلی حفظ امنیت ساکنان باغ بوده است. می‌توان یک آسیاب آبی را که در فاصله پنج کیلومتری جنوب باغ واقع است، جزئی از باغ دانست، زیرا اصلی‌ترین هدف احداث آن، استفاده از نیروی آب جریان‌یافته از باغ بوده است. این آسیاب با یک مسیر سنگ‌فرش به باغ ارتباط دارد.

ثبت ملی و جهانی باغ عباس‌آباد بهشهر
این مجموعه تاریخی در سال 1967 میلادی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. ثبت جهانی این اثر در فهرست یونسکو نیز به سال 2011 باز می‌گردد. در این سال این باغ به همراه هشت باغ دیگر به عنوان «باغ ایرانی» در این فهرست به ثبت رسید.