تماشای اوج زیبایی معماری ایرانی در کاروانسرای زین‌الدین

شهرستان مهریز از توابع استان یزد است. مهریز بیش از 50 هزار نفر جمعیت دارد و در 30 کیلومتری شهر یزد قرار گرفته است. این شهرستان آثار تاریخی زیادی در خود دارد که کاروانسرای زین‌الدین، یکی از آن‌ها به شمار می‌رود. برای بازدید از این کاروانسرا که امروزه به یک مرکز اسکان سنتی تبدیل شده است، باید در مسیر جاده یزد به کرمان، 60 کیلومتر را بپیمایید. این کاروانسرا یکی از کاروانسراهای ساخته شده در دوران صفویه (1501 تا 1736 م.) است که برای اسکان کاروان‌ها و تامین امنیت تجارت بین شهرهای مختلف ایران، بنا شده بود. بر اساس نقلی که در بین اهالی مهریز رواج دارد، کاروانسرای زین‌الدین روزگاری محل استقرار تفنگ‌چیان بوده است.

تاریخچه کاروانسرای زین‌الدین
ساخت این کاروانسرا به قرن شانزدهم میلادی و دوران حکومت شاه‌ عباس صفوی (سلطنت از 1587 تا 1629 م.) بر می‌گردد. بر اساس برخی کتا‌ب‌های تاریخی، شاه عباس و زین‌الدین گنجعلی‌خان، حاکم وقت کرمان، مدتی در این کاروانسرا اقامت داشته‌اند. کاروانسرا در فاصله سال‌های 2001 تا 2003 میلادی (1380 تا 1382 خورشیدی) مرمت شده است. شیوه اصولی احیا و ساماندهی این کاروانسرا با مصالح سنتی، به قدری قابل توجه بود که یونسکو در سال 2006 میلادی (1385 خورشیدی) با اهدای دیپلم افتخار از مرمت‌کنندگان آن تجلیل کرد.

ویژگی‌های کاروانسرای زین‌الدین
تقریبا تمام کاروانسراهای ایرانی با پلانی مستطیلی یا مربعی‌شکل ساخته شده‌اند، از این نظر معماری دایره‌ای کاروانسرای زین‌الدین، آن را در بین کاروانسراهای ایران، ممتاز کرده است. قطر دایره‌ای که کاروانسرا در آن احداث شده، 46 متر است. بنا پنج برج و 12 صفه (ایوان‌ها و تالارهایی با سقف طاقی) دارد. این برج‌ها محلی برای استقرار دیده‌بانان و نگهبانان کاروانسرا بوده است. در گذشته برای راهنمایی کاروان‌ها، در شب گاهی روی این برج‌ها آتش افروخته می‌شد.
یک حیاط 12 ضلعی در میانه کاروانسرا واقع است. تزئینات تمام بنا بر اساس این ساختار 12 ضلعی حیاط به وجود آمده است. آجر، خشت و گل، مصالح اصلی ساخت این کاروانسرا هستند. ارتفاع دیوار‌های بنا به هشت متر می‌رسد و آب آن، از چشمه‌ای که در نزدیکی کاروانسرا قرار دارد، تامین می‌شود. این چشمه کماکان در حال جوشش است و درختانی را که در نزدیکی کاروانسرا روییده‌اند، سیراب می‌کند.
ورودی کاروانسرا در قسمت جنوبی آن واقع است. در این قسمت، سر دری زیبا برای ورودی ایجاد شده که به یک هشتی منتهی می‌شود. پس از عبور از این هشتی، حیاط زیبای کاروانسرا نمایان می‌شود که با شکل خاص خود و حوضی که در میانه آن واقع شده، بسیار زیبا و چشم‌نواز جلوه می‌کند. در اطراف حیاط ایوان‌هایی قرار گرفته که همچون یک سکو، ارتفاعی بالاتر از سطح حیاط دارد. در انتهای ایوان‌ها هم اتاق‌های کاروانسرا واقع شده است. ایوان‌ها محلی برای استراحت کاروانیان بود، گاهی هم به عنوان مکانی برای داد و ستد کالاها مورد استفاده قرار می‌گرفت. در پشت اتاق‌ها راهروهایی وسیع و طولانی به وجود آمده است که به اصطبل راه داشت.
به نظر می‌رسد اتاق شمالی این مجموعه، در گذشته شاه‌نشین بوده و برای اسکان مقامات مهم و افراد صاحب نفوذ کاربرد داشته است. سقف بلند و تزئینات کاربندی و اندود گچ، این اتاق را از دیگر بخش‌ها متمایز می‌کند. شاه‌نشین در پشت ایوان قرار دارد و اتاق‌هایی هشت‌پهلو در آن به چشم می‌خورد. دو اتاق گنبددار نیز در این قسمت وجود دارد. امروزه در ساختار اقامتگاه، بخشی از شاه‌نشین به عنوان سالن غذاخوری مورد استفاده قرار می‌گیرد. بخشی دیگر نیز به نمایش فرش‌های دست‌باف و پشتی‌های زیبا اختصاص یافته است.
یکی از ویژگی‌های قابل توجه کاروانسرای زین‌الدین، قرینه بودن دو قسمت شرقی و غربی آن است. در واقع خط قرینه بنا به صورت فرضی در جهت شمال به جنوب قابل ترسیم است. وجود کنگره‌ها که احتمالا برای پاییدن محیط اطراف کاربرد داشته، در کنار ترکیب برج و دیوارها و نمای آجری کاروانسرا، بر زیبایی آن افزوده است. چند راه‌پله از چند جهت به پشت بام کاروانسرا راه دارد. در شب‌های کویر، حضور در پشت بام کاروانسرا و تماشای ستاره‌های پر شمار، احساسی وصف‌ناشدنی به همراه دارد.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای زین‌الدین
این کاروانسرا در سال 1972 میلادی (1351 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید. کاروانسرای زین‌الدین در سال 2023 در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض عربستان برگزار شد، به همراه 53 بنای دیگر با عنوان «کاروانسراهای ایرانی» به ثبت جهانی رسید.