رصدخانه مراغه، مرکز بین‌المللی تحقیقات علمی در 800 سال پیش
انسان از گذشته‌های دور، در آرزوی شناخت آسمان بوده است. آسمان گاهی برای او نقش رقم زننده تقدیر و سرنوشت داشته و گاهی خود را به عنوان روشن‌کننده مسیر و حرکت او مطرح کرده است. حتی امروز نیز بزرگ‌ترین سوالات و ابهامات بشر به نوعی با آسمان ارتباط دارد... در طول تاریخ، تلاش‌های بشر برای شناخت آسمان به تاسیس مراکز علمی مهمی انجامیده است. رصدخانه یکی از مهم‌ترین این مراکز به شمار می‌رود که معمولا در ارتفاعات و محیط‌هایی که امکان دسترسی به آسمان صاف و بدون ابر وجود داشت، ساخته می‌شد. رصدخانه مراغه از جمله همین رصدخانه‌هاست که جایگاهی بسیار والا در تاریخ علم ایران دارد. رصدخانه مراغه در میان ایرانیان بسیار شناخته‌شده است و به عنوان یکی از مراکزی به شمار می‌آید که نماد سطح بالای علمی این سرزمین در طول چندین قرن بوده است.
تاسیس رصدخانه مراغه
رصدخانه مراغه در زمان ایلخانان مغول (قرن سیزدهم میلادی) تاسیس شد. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد اقوام مغول بیشتر به تاخت و تاز و کشورگشایی مشغول بودند و علم‌آموزی در میان آنان جایگاه والایی نداشت، از این رو تاسیس چنین مرکز مهمی در زمان حکومت این اقوام بر ایران، جای تامل دارد.
در واقع پس از آن که هلاکوخان (نوه چنگیز مغول که در سال 1256 میلادی حکومت ایلخانان را تاسیس کرد و در 1265 میلادی وفات یافت) هنگام لشکرکشی به ایران، با علم و فرهنگ ایرانیان آشنا شد، خواجه نصیرالدین طوسی را که دانشمند و سیاستمدار مشهوری بود، در دربار خود پذیرفت و در مسائل مختلف با وی مشورت کرد. خواجه نصیرالدین در سال 1259 میلادی از هلاکو درخواست کرد در مراغه رصدخانه‌ای تاسیس شود، این پیشنهاد مورد قبول هلاکوخان قرار گرفت و بنای این مرکز علمی افراشته شد.
کاربرد رصدخانه مراغه
گفته می‌شود خواجه نصیر در سفرهای خود به مراکز علمی جهان آن روزگار، خصوصا بغداد، 400 هزار جلد کتاب گردآوری کرده بود که در رصدخانه مراغه گرد آمد و در اختیار همگان قرار گرفت.
رصدخانه برای انجام تحقیقاتی که به کتاب ارزشمند «زیج ایلخانی»، نوشته خواجه نصیر منتهی شد، به کار گرفته شد. این کتاب در 1276 میلادی تدوین شد و امروز قدیمی‌ترین نسخه آن در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.
رصدخانه تنها برای فعالیت‌ها و تحقیقات نجومی مورد استفاده قرار نمی‌گرفت، بلکه سازمان علمی گسترده‌ای بود که دانشمندان تمام علوم آن دوران، به آن رفت و آمد داشتند. با توجه به این که مغولان در آن زمان روی بخش‌های مهمی از چین تسلط داشتند، حضور دانشمندان چینی در این مرکز بسیار برجسته بود. همه افرادی که در رصدخانه مشغول فعالیت بودند، به صورت روزانه دستمزد دریافت می‌کردند.
معماری و ویژگی‌های رصدخانه مراغه
رصدخانه روی تپه‌ای احداث شده که ابعاد تقریبی آن 510 در 217 متر و ارتفاعش 110 متر است. برای ساخت بنا از سنگ و گچ استفاده شده است. برج مرکزی، پنج واحد مدور، کتابخانه، محله مسکونی دانشمندان، مسجد، مدرسه، دالان‌های زیرزمینی و کارگاه‌هایی بزرگ برای انجام آزمایش‌های دانشمندان، از جمله بخش‌های رصدخانه بود.
قطر برج مرکزی بنا نزدیک 22 متر است و دیواره‌هایش حدود 80 سانتی‌متر ضخامت دارد. درون این برج راهرویی با شش اتاق تعبیه شده بود. رصدخانه چند دهه پس از تاسیس مورد بی‌توجهی قرار گرفت و رو به ویرانی گذاشت. با این حال اهمیت آن به قدری بود که بناهایی مشابه آن در شهرهای مهم آن دوران، مانند سمرقند (تاجیکستان)، استانبول، اوجین (هندوستان)، منزو (بنارس) و شانگهای، تاسیس شد. در سال‌های اخیر گنبدی روی بخش اصلی رصدخانه ایجاد شده است تا از تخریب باقیمانده بنای آن جلوگیری شود.
ثبت ملی رصدخانه مراغه
رصدخانه مراغه به عنوان یک اثر مهم و مرکز علمی تاریخی، در سال 1985 میلادی (1364 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
