ذخیره‌گاه زیست‌کره ارژن و پریشان، قدیمی‌ترین ذخیره‌گاه زیست‌کره ایران

ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره مناطقی حفاظت‌شده هستند که به عنوان منابعی برای مطالعه دانشمندان مختلف حوزه‌های علوم طبیعی و جانورشناسی شناخته می‌شوند. معرفی مناطقی به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره با هدف جلوگیری از بهره‌برداری‌های انسانی و آسیب رساندن به ساختار طبیعی آن‌ها صورت می‌گیرد. تا سال 2024 در ایران 13 ذخیره‌گاه زیست‌کره از سوی سازمان یونسکو معرفی شده‌اند. «ذخیره‌گاه زیست‌کره ارژن و پریشان» نخستین منطقه‌ای است که تحت این عنوان در فهرست این سازمان جهانی ثبت شده است.

ذخیره‌گاه زیست‌کره ارژن و پریشان، تاریخچه و جغرافیا
این ذخیره‌گاه در جنوب رشته‌کوه زاگرس و غرب استان فارس قرار دارد. فاصله منطقه تا شهر شیراز 60 کیلومتر و تا شهر کازرون 12 کیلومتر است. روستای دشت ارژن نیز در شمال این منطقه واقع است. این روستا در ارتفاعات زاگرس قرار دارد و ارتفاع آن از 2060 تا 2240 متر از سطح دریا تغییر می‌کند. جمعیت روستا حدود چهار هزار نفر است. در شش ماهه نخست سال، شماری از عشایر در نزدیکی روستا و تالاب ارژن سکونت پیدا می‌کنند... به جز این روستا 28 روستای دیگر نیز در منطقه وجود دارند که از میان آن‌ها 17 روستا در اطراف تالاب پریشان متمرکزند. مرکز منطقه را ارتفاعات میان‌کتل در بر گرفته است. تالاب ارژن در شمال شرقی ذخیره‌گاه و تالاب پریشان در جنوب غربی آن واقع است. تالاب پریشان یک دریاچه آب شیرین است و کوه‌ها گرداگرد آن را در بر گرفته‌اند. این تالاب در چند سال اخیر به صورت مداوم با خشکی درگیر بوده است. تالاب ارژن نیز با حدود دو هزار هکتار مساحت در فاصله 20 کیلومتری شمال تالاب پریشان قرار دارد. اختلاف ارتفاع نزدیک دو هزار متری دو تالاب بسیار قابل توجه است. تالاب ارژن نیز به عنوان یک تالاب فصلی شناخته می‌شود و در سال‌های اخیر خشکی آن افزایش داشته است.
ارتفاع ذخیره‌گاه از سطح دریا بین 800 تا 2900 متر است. قله چاه برفی به عنوان بلندترین نقطه منطقه شناخته می‌شود. همین ویژگی سبب می‌شود تنوع زیستی آن بسیار وسعت پیدا کند. در بالاترین قسمت‌های ذخیره‌گاه، سرو کوهی به صورت پراکنده رشد کرده است. در ارتفاعات پایین‌تر، بلوط گونه گیاهی غالب است. در ارتفاعات پایین‌تر که هم‌سطح تالاب پریشان است، کنار نیز به چشم می‌خورد. البته تراکم این گونه در گذشته بسیار بیشتر بود ولی امروزه از تعداد این درختان کاسته شده است. مطالعات نشان می‌دهد 398 گونه جانوری شامل 60 گونه پستاندار، 43 گونه ماهی، 41 گونه خزنده و چهار گونه دوزیست در این منطقه زندگی می‌کنند. شمار گونه‌های مهاجر و بومی منطقه نزدیک 200 گونه برآورد شده است. شمار زیادی از این گونه‌های پرندگان در مسیر کوچ فصلی خود، مدتی در تالاب‌های ارژن و پریشان توقف می‌کنند. سمور سنگی، گرگ، شغال، گراز وحشی، گربه جنگلی، خرس قهوه‌ای، گورکن و تشی مهم‌ترین پستانداران ذخیره‌گاه هستند. این ذخیره‌گاه در گذشته زیست‌گاه شیر ایرانی محسوب می‌شد، ولی امروز این گونه منقرض شده است. با این حال فعالیت‌های خوبی برای نجات برخی گونه‌ها، از جمله گوزن زرد ایرانی صورت گرفته است. این گونه با رنگ مایل به زرد و خال‌های سفید روی پشت و پهلوها، زیبایی بسیار زیادی دارد. پس از یک سالگی، روی سر گوزن‌های نر شاخ‌های بلند و پهنی رشد می‌کند. طول این جانور 150 تا 200 سانتی‌متر است و ارتفاع آن به 85 تا 110 سانتی‌متر می‌رسد. وزن این پستاندار در زمان بلوغ بین 160 تا 200 کیلوگرم است. در سال 1981 میلادی (1360 خورشیدی) 105 هزار هکتار از اراضی منطقه که به صورت متراکم با درختان بلوط پوشیده شده بود انتخاب و همه فعالیت‌های انسانی در آن ممنوع شد. در سال 1993 میلادی (1372 خورشیدی) با انتقال 17 راس گوزن زرد ایرانی به این منطقه، کار احیای این گونه شروع شد. پس از 17 سال اهداف طرح احیای این گونه محقق شد و تعداد گوزن‌ها به 75 راس رسید. در سال‌های بعد با گسترش محدوده اجرای طرح، تعداد گوزن‌ها به 350 راس رسید (سال 2024 میلادی) و این گونه از خطر انقراض نجات پیدا کرد.
معضلی که در سال‌های اخیر ذخیره‌گاه زیست‌کره ارژن و پریشان را با چالش مواجه کرده، تبدیل زمین‌ها به کشت‌زارهای کشاورزی و استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی برای آبیاری این کشتزارهاست. چرای بی‌رویه دام و شکار غیر قانونی، دیگر تهدیدات این منطقه به شمار می‌رود.

ثبت ذخیره‌گاه زیست‌کره ارژن و پریشان
منطقه ارژن و پریشان در سال 1972 میلادی (1351 خورشیدی) با وسعت 191 هزار هکتار به عنوان پارک بین‌المللی معرفی شد. دو سال بعد 65 هزار هکتار از این مجموعه به منطقه حفاظت‌شده تبدیل شد. در نهایت در سال 1976 میلادی (1376 خورشیدی) سازمان ملل این منطقه را به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در فهرست شبکه جهانی ذخیره‌گاه‌های یونسکو به ثبت رساند. همچنین تالاب‌های ارژن و پریشان در سال 1977 میلادی (1355 خورشیدی) در فهرست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر نیز ثبت شدند.