سقاخانه اهراب تبریز، تنها سقاخانه شهر

در ایران، سقاخانه‌ها، بناهای کوچکی هستند که در معابر عمومی، برای آب دادن رهگذران به وجود می‌آیند. در گذشته، سقاخانه‌ها ظروف سنگی بزرگی بودند که آب در آن ریخته می‌شد. این ظروف به نحوی طراحی شده بودند که خصوصا در روزهای گرم سال، آب را خنک نگه دارند. ظروف سقاخانه که به «سنگاب» معروف بودند، به یک یا چند شیر مجهز بودند و چند پیاله یا لیوان در کنار آن تعبیه شده بود تا رهگذران به وسیله آن‌ها، آب بنوشند. در سقاخانه‌های قدیمی، یک چاه آب وجود داشت که با استفاده از دلو، آب را از آن می‌کشیدند و در سنگاب خالی می‌کردند.

در حال حاضر، بیشتر ظرف‌های بزرگ و سفالی سقاخانه‌ها، جای خود را به آبسردکن‌های برقی داده‌اند و شیوه قدیمی ساخت چنین بناهایی تغییر یافته، ولی سنت رفع تشنگی از رهگذران، تقدس خود را حفظ کرده است.

ریشه سنت برپایی سقاخانه

سقاخانه‌ها به عنوان یک نهاد خدماتی، به صورت خودجوش و به وسیله مردم بر پا می‌شود. با وجود آن که «آب» به عنوان یکی از عناصر طبیعی، از دوران ایران باستان نزد ایرانیان مورد احترام بوده، ریشه اصلی ایجاد چنین نهادی، به واقعه کربلا و شهادت امام حسین و یاران ایشان بر می‌گردد. سپاه دشمن در جریان واقعه کربلا، علی‌رغم برتری تجهیزات و نفرات، با شقاوت تمام آب را بر سپاهیان و خانواده امام حسین بست تا ایشان را به تسلیم وادارد، با این حال آنان تسلیم نشدند و در نهایت، عزتمندانه به شهادت رسیدند.

سنت سقایی در فرهنگ ایران به تبع عزاداری‌های محرم گسترش یافت و به تدریج، سقاخانه‌ها شکل گرفتند. سقاخانه‌های قدیمی گاهی آن قدر کوچک هستند که به شکل یک حفره در دل دیوار به نظر می‌آیند، در مقابل سقاخانه‌هایی به شکل اتاق‌های بزرگ نیز ساخته شده‌اند. سقاخانه‌ها متناسب با کاربردشان، در کنار مساجد، حسینیه‌ها یا معابر پر رفت و آمد بنا می‌شوند.

برخی سقاخانه‌ها در طول سال بر پا بودند ولی برخی دیگر، در ایام گرم سال یا مقارن با عزاداری‌های محرم برپا می‌شدند. از آن جا که سقاخانه‌ها معمولا به عنوان نذری به نیت شهدای کربلا، خصوصا امام حسین و حضرت عباس، برادر ایشان که وظیفه علمداری و سقایی را برعهده داشتند، بر پا می‌شد، به تدریج در کنار آن محلی برای روشن کردن شمع و اعطای نذورات شکل گرفت و پس از مدتی به جزئی جدایی‌نشدنی از ساختار سقاخانه‌ها تبدیل شد. امروزه در شهرهای مختلف ایران سقاخانه‌هایی وجود دارند که شکل سنتی خود را حفظ کرده‌اند. در تبریز نیز «سقاخانه اهراب» تنها سقاخانه‌ای به شمار می‌رود که شمایل قدیمی خود را حفظ کرده است.

تاریخچه و معماری سقاخانه اهراب تبریز

سقاخانه اهراب در دوره قاجاریه (قرن نوزدهم میلادی) ساخته شده است. این سقاخانه در مسیر جاده‌ای که به «جاده اهراب» موسوم است، در نزدیکی باغ فجر یا گلستان قرار دارد. در گذشته سقاخانه اهراب تبریز در تمام طول سال برای خدمت‌رسانی به رهگذران برپا بود، ولی در حال حاضر تنها در ایام محرم باز است.

بنای این سقاخانه، هفت متر طول و پنج متر عرض دارد و مساحت آن به حدود 42 متر مربع بالغ می‌شود. سقاخانه یک ورودی دارد که در بخش شمالی آن واقع است. این ورودی یک هشتی دارد که با سقفی ساخته‌‌شده از مصالح چوبی، به داخل بنا راه می‌یابد. بر خلاف سقاخانه‌های معروف ایران، تزئیناتی از کاشی‌کاری‌های مشابه بقاع متبرکه در سقاخانه اهراب تبریز به چشم نمی‌خورد. در کنار در چوبی سقاخانه، دو پنجره بلند نیز تعبیه شده است. امروزه با توجه به آن که این سقاخانه تقریبا بلا استفاده مانده، این پنجره‌ها پوشانده شده‌اند.

محوطه داخلی بنا با وجود آن که نیازمند مرمت است، ظاهر و شکل خود را در طول تاریخ حفظ کرده است. با این حال ساخت و ساز‌های اطراف و گسترش شهرنشینی، تغییرات فراوانی در نمای بیرونی سقاخانه اهراب تبریز به وجود آورده است. هر چند در سال‌های اخیر سقاخانه اهراب تبریز مثل گذشته فعال نیست، هنوز هم مردمی که به تقدس این مکان اعتقاد دارند، با روشن کردن شمع جلوی در آن، برای برآورده شدن حاجات خود دعا می‌کنند.

ثبت ملی سقاخانه اهراب تبریز

سقاخانه اهراب در سال 1385 خورشیدی (2007 میلادی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

اطلاعات

نام	سقاخانه اهراب تبریز، تنها سقاخانه شهر
کشور	ایران
ناحیه	آذربایجان شرقی
شهر	تبریز
نوع	تاریخی
ثبت	ملی