قنات مون، شاهکار مهندسی کهن ایرانی

مهندسی قنات به قدری پیچیده و دقیق است که کوچک‌ترین خطا در محاسبات و اندازه‌گیری، به انحراف ساختار قنات، شسته شدن و فرسایش کف و تخریب دیواره‌ها می‌انجامد. بنابراین باید قنات را یکی از پیچیده‌ترین و عجیب‌ترین سازه‌های زیرزمینی باستانی به شمار آورد که دانش ایجاد آن با تجربه‌ای رشد کرد که در طول قرن‌ها انباشته شد و توسعه یافت. ایرانیان در علم حفر قنات به چنان درجه‌ای از استادی رسیده بودند که طرح‌های جسورانه‌ای برای انتقال آب از کیلومترها آن‌سوتر را به اجرا در می‌آوردند. آن چه در قنات «مون» دیده می‌شود، نمونه‌ای از همین طرح‌های جسورانه و نوآورانه است؛ قناتی دو طبقه که در هیچ جای دنیا نظیر ندارد.

قنات مون در کجا قرار دارد؟
قنات مون در اردستان، از توابع استان اصفهان واقع است. اردستان در 120 کیلومتری شمال شهر اصفهان و 416 کیلومتری جنوب تهران واقع است و جاده ترانزیتی تهران بندرعباس از نزدیکی آن عبور می‌کند. ارتفاع اردستان از سطح دریا به بیش از 1200 متر می‌رسد. به خاطر قرارگیری بخش‌های انتهایی رشته‌کوه کرکس در جنوب اردستان، شیب ناملایمی از جنوب به شمال در آن مشاهده می‌شود. فراهم آوردن آب یکی از چالش‌های بزرگ مردم اردستان در طول تاریخ بوده است. به همین منظور چندین رشته قنات در هم‌خوانی با شیب زمین حفر شده تا آب را به مناطق شهری منتقل کند.

تاریخچه و ویژگی‌های قنات مون
کارشناسان تاسیس قنات مون را به 800 سال پیش نسبت می‌دهند. شناخت جنس خاک زمینی که قنات در آن احداث می‌شود، بسیار حیاتی است. مهندسان قنات متناسب با جنس خاک، الگوها و فنون متفاوتی را برای حفر قنات به کار گرفته‌اند. استفاده از همین الگوهاست که سبب شده قنات‌ها، هنوز هم پس از گذشت صدها سال کارآمد باقی بمانند... قنات مون در بستری رسی حفر شده است. ذرات خاک رس به شدت چسبنده هستند و نفوذ‌پذیری آب در آن اندک است. همین ویژگی سبب شده قنات مون به شکل دو طبقه حفر شود، به طوری که آب طبقه بالایی به طبقه پایینی نفوذ نکند. جالب این که ویژگی‌های آب جاری در دو طبقه قنات با یکدیگر متفاوت است؛ آب طبقه بالایی شیرین‌تر، سبک‌تر و خنک‌تر است و به همین خاطر برای شرب مورد استفاده قرار می‌گیرد، در مقابل آب طبقه زیرین که حدود چهار متر پایین‌تر است، دمای بیشتر و سختی بالاتری دارد. علاوه بر این دو طبقه قنات در میزان آبدهی (دبی) نیز متفاوت هستند و آبدهی طبقه زیرین بیشتر است. در مسیر قنات بخشی به عنوان «رختشویخانه» نیز ساخته شده است. رختشویخانه برای شستشوی البسه مورد استفاده قرار می‌گیرد و هنوز هم دایر است.
قنات بیش از 3500 متر طول دارد و عمق مادرچاه (چاه اصلی که به منبع آب متصل می‌شود) 31 متر است. مادرچاه قنات را اصطلاحا «چاه دو قلو» نامیده‌اند، زیرا از دو چاه چسبیده به هم تشکیل شده است که یکی آب قنات زیرین و دیگری آب قنات رویی را تامین می‌کند. 30 میله که چاه‌های فرعی قنات به شمار می‌آیند، در طول آن حفر شده‌اند و مظهر (محل خروج آب) دو قنات نزدیک 200 متر با هم فاصله دارد. نظراتی پیرامون دلیل حفر قنات به صورت دوطبقه مطرح شده، با این وجود به نظر می‌رسد اصلی‌ترین دلیل این اقدام وجود دو سفره آب زیرزمینی بوده است. کارشناسان محلی در حدود 800 سال پیش به خوبی درک کرده‌اند که آب این دو سفره با یکدیگر متفاوت است و می‌توان از آن‌ها بهره‌های متفاوتی برد. آن طور که از برخی اقوال بر می‌آید، قنات بالایی قدیمی‌تر است و یکی از قناها (چاه‌کنان) در هنگام لایروبی آن به وجود یک سفره آبی دیگر در زیر این قنات پی برده و مقدمات حفر قنات زیرین را فراهم آورده است. به دلیل آن که میله‌چاه‌های دو قنات با هم مشترک است، در صورت انسداد هر کدام از کانال‌ها، آب به قنات دیگر راه پیدا می‌کند و به سوی مظهر جاری می‌شود.

ثبت ملی و جهانی قنات مون
 ثبت ملی قنات مون به 2003 میلادی (1382 خورشیدی) باز می‌گردد. این قنات در سال 2016 میلادی در اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر استانبول به ثبت جهانی رسید.