خانه بروجردی‌ها، خانه‌ای که عشق بنیانش نهاد!

هنر زیباترین جلوه زندگی آدمی است. هنرمند با خلق اثر هنری، روح انسانی را در کالبدهایی بی‌جان می‌دمد تا هر کس به آن اثر نگاه کند، قطعه‌ای از وجود خود را در آن ببیند! این جاست که هنر فراتر از رنگ و زبان، در میان همه مردم جهان فهمی مشترک پدید می‌آورد و همه را هم‌دل می‌کند... و چه زیباست اگر یک اثر هنری، برآمده از عشق باشد. عشق به آدمی حیات می‌بخشد و بی‌آن، انگار هر چه زیبایی در جهان هست بی‌روح و بی‌معناست. هنری که سرآغازش عشق باشد، لاجرم بر دل خواهد نشست و گذر ایام و رفت و آمد روزگار، نه تنها از زیبایی‌اش نخواهد کاست، بلکه بر جلوه‌های آن خواهد افزود... و این راز زیبایی «خانه بروجردی‌ها»ست؛ خانه‌ای که با یک عشق زاده شد و امروز چون نگینی زیبا و درخشان در شهر کاشان می‌درخشد.

خانه بروجردی‌ها، تاریخچه و ویژگی‌ها

«سید حسن نطنزی» که در شهر نطنز زاده شده بود، تاجری نامور بود که به خاطر رفت و آمدهای زیاد به شهر بروجرد (در استان همدان) به «بروجردی» شهرت داشت. او بانی ساخت خانه بروجردی‌ها محسوب می‌شود. معروف است که «سید مهدی»، پسر سید حسن نطنزی از دختر «سید جعفر طباطبایی» خواستگاری کرد. (در برخی نقل‌ها از خودِ سید حسن به عنوان خواستگار نام برده شده است.) طباطبایی‌ها یکی از خانواده‌های متمول کاشان بودند و امروزه خانه‌ای به نام آن‌ها در این شهر وجود دارد. سید جعفر شرط کرد که خانه‌ای باشکوه، چنان که در شان خانواده طباطبایی هست در نزدیکی منزل آنان ساخته شود تا دخترش در اوج رفاه زندگی کند. سید حسن نیز در برآوردن این شرط سنگ تمام گذاشت و 18 سال (1292 تا 1310 هجری قمری/ 1875 تا 1893 میلادی) را صرف ساخت خانه‌ای کرد که امروز به نام بروجردی‌ها شناخته می‌شود و در جلال و شکوه، همتا ندارد. در این مدت بیش از 150 معمار و هنرمند در این خانه به کار مشغول شدند و اثری را آفریدند که عشق، منشا آفرینشش بود...

معماری خانه بروجردی‌ها

خانه بروجردی‌ها 1700 متر مربع مساحت و حدود هزار متر مربع زیربنا دارد. خانه در دو طبقه (بخش جنوبی در سه طبقه) ساخته شده است. مثل بسیاری از خانه‌های قدیمی ایرانی، جزئیات زیادی در طراحی فضا و معماری خانه بروجردی‌ها وجود دارد. ولی شاید آن چه به عنوان وجه شاخص خانه شهرت یافته باشد، نورگیر و بادگیر آن باشد که در بخش جنوبی خانه واقع است. این بخش شکلی خاص و منحصر به فرد دارد و یکی از نمادهای کاشان به شمار می‌آید. تالار سرپوشیده (جنوبی) علاوه بر نورگیر و بادگیر، در بخش‌های داخلی خود نیز زیبایی‌های زیادی دارد. این تالار برای برگزاری مراسم مورد استفاده قرار می‌گرفت. در طبقات بالای این تالار خانم‌ها حضور می‌یافتند و بخش پایین به آقایان تعلق داشت. تزئینات و نقاشی‌های این تالار را به «صنیع‌الملک» منسوب می‌کنند. وی عضوی از یک خانواده هنرمند و عموی «کمال‌الملک»، نقاش چیره‌دست قرن نوزدهم ایران بود. بر سقف قسمت انتهایی تالار سرپوشیده، به وسیله گچ‌بری نقش فرشی به وجود آمده که روی زمین، فرشی با همان طرح وجود داشته است.

طبقه پایین خانه بروجردی‌ها سطحی پایین‌تر از معابر اطراف دارد. در مناطق کویری ایران چنین شیوه‌ای برای ساخت بناها مرسوم بود. معمولا در این مناطق در عمق دو تا چهار متری زمین، بستری از خاک رس در دسترس قرار می‌گیرد که برای تحمل وزن پایه‌های بنا قابل اعتماد است. علاوه بر این با حفاری زمین امکان ایجاد بخشی به عنوان «سرداب» به وجود می‌آمد که در تابستان‌ها هوای خنکی داشت و مامنی دلپذیر برای فرار از گرمای طاقت‌فرسای کویر بود. سقف سرداب خانه‌های قدیمی معمولا هم‌سطح با کوچه ساخته می‌شد. سرداب خانه بروجردی‌ها در بخش جنوبی آن قرار دارد.

نمایی زیبا از خانه بروجردی‌ها

این خانه یک منزل اشرافی به شمار می‌آید. در همان نخستین نگاه، دیوارهای بلند و سقف‌های گنبدی‌شکل بنا، این ادعا را تایید می‌کند. بر روی در ورودی چوبی، از هنر «زمودگری» استفاده شده است؛ هنری که برای ساخت یراق در و پنجره‌های قدیمی به کار می‌رفت و امروز دیگر اثری از آن وجود ندارد. روی این در دو دستگیره قرار دارد: یکی حلقوی و دیگری به شکل مکعب مستطیل. صدای دو دستگیره با یکدیگر متفاوت است. دستگیره حلقوی به خانم‌ها اختصاص داشت و هر گاه کسی پشت در بود و آن را می‌نواخت، به این معنا بود که با یکی از خانم‌های منزل کار دارد. دستگیره دیگر نیز مخصوص آقایان بود و اگر کسی آن را می‌نواخت، یکی از آقایان حاضر در منزل برای باز کردن در می‌رفت.

به محض ورود به خانه، محیطی پدیدار می‌شود که زیبایی دیوارها و سقف آن چشم‌گیر و دیدنی است. این بخش یک هشتی دارد که از دو ورودی به بخش‌های داخلی خانه راه پیدا می‌کند. یکی از این ورودی‌ها به اندرونی  می‌رسد و ورودی دیگر به فضای بیرونی  راه دارد. اندرونی مخصوص اهل خانه بود و مراجعه‌کنندگانی که برای امور تجاری به خانه می‌آمدند، در بخش بیرونی مورد پذیرایی قرار می‌گرفتند. پس از عبور از راهرویی نسبتا طولانی به حیاط مرکزی می‌رسید. در میانه حیاط یک حوض مستطیل‌شکل عریض و کم‌عمق قرار دارد. این حوض زمانی که از آب پر می‌شود، زیبایی بنا را دو چندان و هوای گرم و خشک کویر را مطبوع و دلپذیر می‌کند.

بادگیر و نورگیر باشکوه خانه بروجردی‌ها

گچ‌بری بخش قابل توجهی از تزئینات داخلی و خارجی بنا را تشکیل می‌دهد. در گچ‌بری‌های خانه بروجردی‌ها انواع طرح‌ها به کار رفته است. چنین نقل شده است که سید حسن نطنزی دستور داده بود روی تاج گچ‌بری‌شده بخش جنوبی، تصویر کالاهایی را که به عنوان مال‌التجاره به بخش‌های مختلف می‌برد حک کنند. به همین دلیل تصویر اشیایی چون سماور، آینه، شمع‌دان و چراغ‌دان به شکل گچ‌بری در این قسمت دیده می‌شود.

ثبت ملی خانه بروجردی‌ها