مسجد جامع شبستر، بنایی 700 ساله در شهری کهن

شبستر در غرب استان آذربایجان شرقی قرار دارد. گفته می‌شود پیشینه سکونت انسان در این شهرستان به دوره پیش از آریایی‌ها و زمان حکومت اورارتوها (هزاره اول پیش از میلاد) باز می‌گردد. در این منطقه آثاری تاریخی مربوط به دوره‌های پس از اسلام (بعد از قرن هفتم میلادی) وجود دارد.

تاریخچه مسجد جامع شبستر

پس از ورود اسلام به ایران، مساجد جامع به عنوان مرکز اجتماعات هر شهر، مهم‌ترین نقطه برای اطلاع‌رسانی رویدادها و برگزاری مناسک دینی محسوب می‌شد. این مساجد در تحولات اجتماعی و فرهنگی شهرها نقش مهمی داشتند و هنوز هم پس از گذشت قرن‌ها، اهمیت خود را حفظ کرده‌اند و مورد توجه مردم هستند. مسجد جامع شبستر نیز از این قاعده مستثنا نیست. این مسجد در دوره‌های مختلف، از جمله دوران مبارزات مردم شهر علیه عثمانی‌ها، نقش‌ بسیار فعالی داشته است.

در گذشته مسجد جامع شبستر در کنار یک باغ، بازار و حمام قرار داشت. این اماکن با یکدیگر یک مجموعه خدماتی تفریحی و اقتصادی را در مرکز شهر به وجود آورده بودند. بنای اصلی مسجد نیز وسیع‌تر از امروز بود و میدانی کوچک، مناره، سر در ورودی، گنبدخانه، شبستان و باغی را در بر می‌گرفت. بنای اولیه این مسجد در دوره ایلخانی (1256 تا 1356 میلادی) ساخته شده بود، ولی بعدها به دلیل خرابی‌هایی که در آن به وجود آمد، چند بار مرمت شد. این مرمت‌ها موجب شد صورت قدیمی مسجد دگرگون شود.

معماری و ویژگی‌های مسجد جامع شبستر

مسجد به صورت شبستانی ستون‌دار با 42 گنبد ضربی ساخته شده است. 30 پایه عریض آجری وزن این 42 گنبد را به دوش می‌کشند. مسجد یک ایوان با ستون‌ها و ماذنه چوبی دارد که در دوران معاصر ایجاد شده‌اند. یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های مسجد، مناره آن است. زمان ساخت این مناره به اوایل قرن چهاردهم میلادی (قرن هشتم هجری قمری) باز می‌گردد. این مناره نیز در گذر ایام آسیب‌هایی به خود دیده بود، ولی اخیرا مورد مرمت قرار گرفت. بخش‌های قدیمی‌تر که از دوره ایلخانی باقی مانده، شامل سکوی سنگی و بقایایی در پایین‌دست مسجد است. گنبد مسجد جامع شبستر یکی از دیدنی‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های آن است. روی گنبد نوشته‌هایی از دوره صفوی به چشم می‌خورد که نشان‌دهنده نقش این مسجد به عنوان پایگاه اصلی مبارزان علیه عثمانی است. تاریخ شبستر نیز موید حضور عالمان و عارفان مشهوری است که نشان می‌دهد این شهر در طی چندین قرن، یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و دینی منطقه بوده است.

نکته مهم درباره این گنبد، پایداری آن در برابر حوادث طبیعی، خصوصا زمین‌لرزه‌ ویران‌گری است که در اواخر قرن نوزدهم در منطقه به وقوع پیوست و بسیاری از بناها را به نابودی کشاند. در پشت گنبدخانه و ایوان، بنایی ساخته شده که به «مسجد جامع نو» شهرت دارد. به نظر می‌رسد برای ساخت مسجد جامع نو، بخش‌هایی از مسجد جامع تخریب شده باشد. بخشی از رواق شرقی و بناهای قدیمی بخش شمالی از جمله این بخش‌ها هستند.

در دو طرف ورودی مسجد، قاب‌هایی آجری دیده می‌شود که تنها عناصر تزئینی ورودی به شمار می‌آید. در کتیبه‌های بالای طاق سنگی ورودی اطلاعاتی درباره مرمت مسجد در دوره صفویه به چشم می‌خورد. در این کتیبه نام بانی مرمت و سال انجام عملیات مرمت دیده می‌شود. در مرمت دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) ساختمان مسجد جامع شبستر به طور کامل بازسازی شده، در حدی که ورودی آن از قسمت شمالی به قسمت شرقی انتقال یافته است. بعدها در دوره قاجاریه (قرن نوزدهم میلادی) بخش‌های دیگری به مسجد اضافه شده که در حال حاضر، قسمت‌هایی از آن تخریب شده است. ایوان شرقی مسجد و طاقی در شرق مسجد از جمله الحاقات دوره قاجار است.

ثبت ملی مسجد جامع شبستر

مسجد جامع شبستر در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.