میدان نقش جهان اصفهان، محل تلفیق هنر، سیاست، مذهب و اقتصاد

میدان نقش جهان اصفهان، در میان تمام آثار تاریخی زیبای این شهر، با طراحی خاص و منحصر به فرد خود، جلوه‌ای با شکوه و به‌یادماندنی دارد. این اثر که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده، یادگاری از دوره پادشاهی صفویان (از 1501 تا 1736 میلادی) به شمار می‌رود. این میدان علاوه بر تمام کاربردهایی که برای میدان‌های شهرهای بزرگ وجود داشت، به عنوان مرکزی حکومتی به شمار می‌رفت و در اوج اقتدار سلسله صفویه، محل نمایش رونق و قدرت آن بود.

میدان نقش جهان چگونه ساخته شد؟

پس از آن که سلسله صفویه، اصفهان را پایتخت خود قرار داد، در این شهر بناهای زیبایی ساخته شد. یکی از این بناها، میدان نقش جهان بود که به عنوان میدان امام و میدان شاه نیز شناخته می‌‌شود.

این میدان را شاه عباس اول در ابتدای قرن هفدهم میلادی در محل باغی که «نقش جهان» نامیده می‌شد، بنیان نهاد. معماران این اثر گران‌قدر محمدرضا و علی اکبر اصفهانی بوده‌اند. برخی معتقدند شروع ساخت میدان در سال 1601 بوده و پایان کار ساخت آن، به سال 1636 بر می‌گردد. میدان نقش جهان در زمان خود حدود سه کیلومتر با بازار و مسجد جامع فاصله داشت، ولی امروز به خاطر محل قرارگیری‌اش، مهم‌ترین میدان شهر به شمار می‌رود. این میدان با 160 متر عرض و 508 متر طول، بناهای باشکوهی را در خود جای داده که هر کدام به تنهایی می‌تواند به عنوان یک اثر تاریخی جداگانه، ساعت‌ها گردشگران را به خود مشغول کند. در حال حاضر میدان نقش جهان در قسمت شمالی شهر اصفهان قرار دارد. [1]

از میدان نقش جهان چه استفاده‌هایی می‌شد؟

میدان نقش‌ جهان قلب شهر اصفهان بود. معمولا در آن جا مردم می‌توانستند رویدادهای مهم را پیگیری کنند، از اخبار مطلع شوند و به خرید و فروش بپردازند. بدین ترتیب این میدان مرکزی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به شمار می‌رفت و نقشی مهم در فعالیت‌های تجاری آن روزگار، ایفا می‌کرد. اعلامیه‌هایی که از سوی شاه صادر می‌شد، در این میدان با صدای بلند قرائت می‌شد و به اطلاع مردم می‌رسید. حتی عالمان دین در این محل حضور می‌یافتند تا مردمی که درباره مسائل دینی سوال داشتند، به آنان رجوع کنند.

چه بناهایی در میدان نقش جهان وجود دارد؟

در ابتدای ایجاد میدان نقش جهان، درختی در میانه آن وجود نداشت و از فضای مسطح بزرگ وسط آن برای انجام بازی چوگان استفاده می‌شد. چوگان یک ورزش ایرانی است که دو گروه بازیکن سوار بر اسب، تلاش می‌کنند توپی را به دروازه حریف وارد کنند. هنوز هم در شمال و جنوب این میدان، دروازه‌های چوگان قابل مشاهده است. گفته می‌شود این دروازه‌ها، قدیمی‌ترین دروازه‌های چوگان باقیمانده است و همه زمین‌های چوگان جهان، با الهام از میدان نقش جهان طراحی شده‌اند.

در میانه هر ضلع این میدان مستطیلی‌شکل دروازه‌هایی بلند به داخل یک بنا باز می‌شود:

• مسجد امام خمینی که قبلا با نام مسجد شاه شناخته می‌شد، در جنوب میدان قرار دارد؛

• مسجد شیخ لطف‌الله در قسمت شرقی میدان واقع است و گنبد آن، به رنگ خردلی به راحتی قابل تشخیص است. بر خلاف مساجد معمول مسلمانان، در کنار این گنبد هیچ مناره‌ای وجود ندارد؛

• کاخ عالی‌قاپو که در قسمت غربی میدان قرار دارد، ساختمانی بلند است که در شش طبقه ساخته شده و ایوان ستوندار باشکوهی دارد،

• بازار قیصریه در ضلع جنوبی میدان قرار دارد و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای ایران، یکی از زیباترین نقاشی‌های دوران صفویه را در سر در خود دارد.

علاوه بر این چهار بنای اصلی، صدها مغازه و کارگاه در میدان وجود دارد که اکثر آن‌ها به فروش سوغات، صنایع دستی و کالاهای مخصوص اصفهان مشغول هستند. وجود این مغازه‌ها در کنار شکوه میدان نقش جهان، چشم هر گردشگری را به خود جذب می‌کند؛ به ویژه آن که هنوز هم حال و هوای میدان شبیه زمانی است که شاه عباس آن را بنا نهاده بود.

مسجد امام خمینی

زمانی که میدان نقش جهان بنیان نهاده شد، یک مسجد جامع در اصفهان وجود داشت، ولی شاه عباس قصد داشت مسجد جامعی بزرگ‌تر ایجاد کند که برای اجتماع مردم فضای بیشتری داشته باشد. در آن زمان رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای، گران‌قیمت‌ترین رنگ‌ها به شمار می‌رفت و بیشتر رنگ‌سازان از تهیه مواد اولیه آن ناتوان بودند، با این حال دربار صفوی برای جذابیت بیشتر این مسجد به وفور از کاشی‌های لاجوردی و فیروزه‌ای استفاده کرده که هنوز پس از گذشته حدود پنج قرن، همگان را شیفته خود می‌کند.

مسجد امام خمینی (مسجد شاه) در جنوب میدان نقش جهان واقع است

مسجد چهار ایوان بلند دارد که همگی رو به حیاط مرکزی است. حوض بزرگی در میانه حیاط قرار گرفته و دو مناره در سر در ورودی و دو مناره در ورودی گنبدخانه قرار دارد. محراب اصلی مسجد در گنبدخانه قرار دارد. دو حیاط متقارن به عنوان مدرسه‌هایی محسوب می‌شد که در دو طرف گنبدخانه اصلی ساخته شده بود. اصفهان در آن دوران مهد تمدن و فرهنگ ایرانی و اسلامی بود و مرکز اصلی تعلیم علم و دانش به شمار می‌آمد. [2]

مسجد شیخ لطف‌الله

هر چند مسجد شیخ لطف‌الله به بزرگی مسجد جامع نیست، زیبایی اتاق گنبددار و نقوش و کتیبه‌های آن بسیار جذاب است. این مسجد هیچ حیاط و مناره‌ای ندارد و به مسجد دیگر، بسیار نزدیک است تا اعضای خانواده سلطنتی، خصوصا زنان آن‌ها، از آن استفاده کنند. راهروهایی زیرزمینی در زیر میدان تعبیه شده بود تا زنان از طریق آن بتوانند بین کاخ عالی‌قاپو و مسجد شیخ لطف‌الله رفت و آمد کنند و از دید مردم دور بمانند. [3]

مسجد شیخ لطف‌الله در میدان نقش جهان اصفهان

کاخ عالی قاپو

این کاخ که در غرب میدان قرار دارد، به عنوان اقامتگاه و دفتر اداری شاه‌ عباس اول کاربرد داشته است. وی در این ساختمان از سفیران، شاهان، حاکمان و بزرگان پذیرایی می‌کرد. کاخ به کل میدان نقش جهان اشراف داشت و به شاه و مهمانان او اجازه می‌داد اقتصاد پررونق ایران را از آن جا به نظاره بنشینند. علاوه بر آن رژه‌های نظامی ارتش ایران، عبور و مرور کاروان‌ها و فعالیت تاجران محلی از این کاخ قابل مشاهده بود.

کاخ عالی‌قاپو در قسمت غربی میدان نقش جهان قرار دارد

خانواده شاه در طبقه بالای این ساختمان زندگی می‌کردند و اتاق‌هایی شخصی برای آنان تعبیه شده بود. برای آن که استراحت اعضای خانواده سلطنتی دچار مشکل نشود، طراحی داخلی و خارجی اتاق‌ها به شکلی بود که محیطی آرام و آکوستیک به وجود آورد. چند بالکن نیز در پشت ساختمان ساخته شده که از آن برای مشاهده باغ‌های سلطنتی استفاده می‌شد.

بازار قیصریه

بازار، جزء جدایی‌ناپذیر زندگی مردم است و در هر محوطه تاریخی که به عنوان محل اجتماع کاربرد دارد، دیده می‌‌شود. با وجود آن که در مجموعه میدان نقش جهان، تنها این بنا عنوان «بازار» دارد، ولی نمی‌توان آن را به این ساختمان محدود دانست، زیرا تمام مغازه‌های اطراف میدان جزئی از این بازار هستند. امروزه در این بازار کالاهای مختلفی به فروش می‌رسد، ولی در ابتدای تاسیس، آن را برای عرضه اشیای کوچک ولی ارزشمند به کار می‌بردند. [4]

پیشنهادهایی برای بازدید از میدان نقش جهان

میدان نقش جهان، ممکن است هر بازدیدکننده‌ای را دچار حیرت کند. گردشگران به هر گوشه میدان نگاه کنند، جلوه‌ای چشم‌گیر از زیبایی‌هایی زنده خواهند دید و به آن جذب خواهند شد، برای همین بهتر است برنامه‌ای برای بازدید از میدان وجود داشته باشد تا بتوان از تمام زیبایی‌های آن استفاده کرد. از این رو پیشنهاد می‌شود بازدید از میدان، از صبح با دیدن بناها آغاز شود و بعدازظهر به بازدید از مغازه‌ها‌، کارگاه‌ها و دیگر قسمت‌ها اختصاص یابد. این کار خصوصا پس از غروب خورشید، با روشن شدن چراغ‌ها، با جلوه‌ای تماشایی از میدان نقش جهان همراه می‌شود و بازدید را لذت‌بخش‌تر می‌کند.

در اطراف میدان چایخانه‌ها و رستوران‌هایی قرار دارند که گردشگران می‌توانند در آن جا خستگی در کنند و با غذاهای خوشمزه و اصیل ایرانی پذیرایی شوند. معمولا در میانه روز کاسبان مغازه‌های خود را برای استراحت می‌بندند و چند ساعت بعد، فعالیت خود را تا اواخر شب، از سر می‌گیرند.

ثبت ملی و جهانی میدان نقش جهان اصفهان

این اثر تاریخی دیدنی، ششم ژانویه 1932 میلادی (15 دی‌ماه 1310 خورشیدی) به شماره 102 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. ویژگی‌های منحصر به فرد میدان نقش جهان، این اثر را به یکی از نخستین بناهای ثبت‌شده ایران در فهرست آثار جهانی تبدیل کرد. به طوری که ثبت آن به اجلاس سوم یونسکو در سال 1979 میلادی (1358 خورشیدی) باز می‌گردد.

پانوشت:

[1]. رجوع کنید به: هنرفر، لطف‌الله: میدان نقش جهان اصفهان؛ هنر و مردم، سال: 1350، دوره 9، شماره 105، صفحات 2-28.

[2]. برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به:

1. نیکزاد امیرحسینی، کریم (1335)، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان. اصفهان: چاپخانه داد.

2. هنرفر، لطف الله (1350)، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، تهران: زیبا.

3. حاجی قاسمی، کامبیز (1375)، گنجنامه دفتر دوم: مساجد اصفهان. تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی.

[3]. برای اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به:

1. ابوالقاسمی، لطیف (1385)، هنجار شکلیابی در معماری اسلامی ایران. به کوشش محمد یوسف کیانی. تهران: سمت

2. توسلی، محمود (1374)، مفهوم فضا در مسجد شیخ لطف الله، فصلنامه آبادی. سال5 (19)، زمستان. صص،63- 58.

[4]. برای مشاهده تصاویر بیشتر از این اثر تاریخی، مراجعه کنید به: مجموعه‌ای کم‌نظیر و زیبا از تصاویر نصف جهان (اصفهان)، 1390؛ اصفهان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان معاونت فرهنگی و ارتباطات

اطلاعات

نام	میدان نقش جهان اصفهان، محل تلفیق هنر، سیاست، مذهب و اقتصاد
کشور	ایران
ناحیه	اصفهان
شهر	اصفهان
نوع	تاریخی
ثبت	یونسکو,ملی